Ii bob. Budjet, budjet tuzulmasi va tizimi, davlatning budjetdan tashqari maqsadli fondlari

Budjet daromadlari bu bir tomondan davlat, ikkinchi tomondan xo'jalik yurituvchi subyekt va fuqarolar o'rtasidagi iqtisodiy munosabatlar. Shu bilan bir vaqtda budjet daromadlari davlat hukumati organlari va mahalliy o'z-o'zini boshqarish organlari ixtiyoriga kelib tushadigan pul mablagTaridir. Davlat budjeti daromadlarining 1992- 2010-yillardagi o'zgarish tendensiyasi 2.2-jadvalda keltirilgan (YAIMga nisbatan, %da).

Ko‘rsatkichlar	1992	1996	2000	2005	2010
Daromadlar jami	29,8	34,3	27,9	22,6	22,0
l.To‘g‘ri soliqlar	8,0	12,4	8,1	6,2	5,7
2,Bilvosita soliqlar tarkibi	11,2	13,2	12,7	10,5	11,1
3.Resurs toTovlari va mulk solig‘i	0,2	1,8	2,2	3,8	3,4
4.Boshqa daromadlar .	10,4	6,9	4,9	2,1	1,8

Davlat budjetining daromadlari(YAIMga nisbatan%)”


2.2-jadval



Davlat budjeti daromadlarining 1992-2010-yiIlardagi o‘zgarish tendensi-yasi 2.3-jadvalda keltirilgan (umumiy hajmga nisbatan, %da).
Davlat budjetining daromadlari(umumiy hajmga nisbatan%)”
2.3-jadval

Ko‘rsatkichlar	1992	1996	2000	2005	2010
Daromadlar jami	100,0	100,0	100,0	100,0	100,0
l.To‘g‘ri soliqlar	26,8	36,2	29,0	27,2	26,1
Yuridik shaxslar daromad solig'i	18,6	25,8	12,7	6,7	4,7
Jismoniy shaxslar daromad solig'i	8,2	9,9	11,6	12,7	11,7
2.Bilvosita soliqlar tarkibi	37,8	38,4	45,6	46,4	50,4
Qo'shilgan qiymat solig‘i	30,3	17,7	24.4	23,7	28,7
Aksiz solig'i	7,2	19,1	18.8	17,5	16,3
3.Resurs toTovlari va mulk solig‘i	0,6	5,3	7,9	16,9	15,4
4.Boshqa daromadlar	34,8	20,1	17,5	9,5	8,1

“ O'zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi me'lumotlari ** Shu manba.
Budjet daromadlarining shakllanishida daromadlaming yig‘uv- chanlik darajasi muhim ahamiyatga ega (2.4-jadval).
Budjet daromadlarini yig'uvchanlik darajasi(%da)²⁰ 2.4-jadval

Hududlar	Yig'uvchanlik darajasi
	2008	2009	2010
Respublika bo‘yicha	78,9	76,3	90,2
Qoraqalpog'iston Respublikasi	82,5	86,3	103,6
Andijon viloyati	85,6	75,5	113,5
Buxoro viloyati	69,9	85,8	97,6
Jizzax viloyati	88,1	93,9	107,8
Qashqadaryo viloyati	52,0	48,0	55,7
Navoiy viloyati	104,8	98,6	98,9
Namangan viloyati	73,2	61,1	145,5
Samarqand viloyati	79,3	87,8	98,3
Surxondaryo viloyati	88,5	94,1	107,7
Sirdaryo viloyati	89,9	84,6	104,7
Toshkent viloyati	93,4	92,0	96,6
Farg'ona viloyati	73,3	74,7	89,3
Xorazm viloyati	82,3	91,7	106,3
Toshkent shahri	. 76,4	72,5	91,0

Budjet daromadlarini shakllantirish jarayonida milliy daromadning bir qismi davlat foydasiga qoldiriladi. Shu asosda davlatning korxonalar va aholi bilan o'zaro moliyaviy munosabatlari vujudga keladi.
Budjet korxonalar va xo'jalik tashkilotlari foydasini taqsimlashda faol ishtirok etadi. Korxonalar foydasining bir qismini budjetga olish shakllari va olingan qismining ko‘lami hamda korxonalaming faoliyat natijalaridan manfaatdorligi 0‘rtasida ma'lurn bog'liqlik mavjud. Korxonalaming ishlab chiqarish resusrlaridan samarali foydalanishi, rentabellik darajasini oshirish va foydani ko'paytirishdan manfaatdorlik, mablag'ning bir qismini budjet hisobiga olib qo'yish shakllarining qanchalik takomillashganligiga bog‘liq.
Budjet xarajatlari - bu markazlashtirilgan pul mablagTarini ishlatish chog‘ida bir tomondan davlat, ikkinchi tomondan tashkilotlar muassasalar va fuqarolar o'rtasida vujudga keladigan iqtisodiy muno- sabatlar.
O'zbekision Respublilcasi Molrya vazirligj ma'lumotlari
Moliyaviy resurslarning bir qismini budjetda markazlashtirish davlatga umumdavlat ehtiyojlari - xalq xo'jaligining ustuvor tarmoq- larini jadal rivojlantirish, malakali kadrlar tayyorlash, fan va texnikani rivojlantirish, mamlakatning mudofaa qobiliyatini ta'minlashni pul mablag'lari bilan ta'minlash imkonini beradi.

3. 
   Budjet yordamida milliy daromad hududlar bo‘yicha, shuningdek, ishlab chiqarish sohasidan noishlab chiqarish sohasiga qayta taqsimlanadi. Buning uchun budjet hisobidan sog'liqni saqlash, ta'lim, madaniyat, boshqaruv, mudofaa sohalarining ehtiyojlarini moliyalashtirish uchun pul fondlari yaratiladi.
   

Budjetlar orqali budjetdan moliyalashtirish yo‘li bilan ishlab chi- qarish sohalarini mutanosib rivojlantirish maqsadida moliyaviy resurslar ular o'rtasida qayta taqsimlanadi.
Davlat budjetdan milliy daromadni qayta taqsimlashning asosiy quroli sifatida foydalanib, mablag‘lami birinchi navbatda, mazkur bosqichda rivojlantirilishi ustuvor hisoblangan xalq xo'jaligi tarmoqlari va hududlariga yo‘na1tiradi, ya’ni budjet orqali milliy daromadni tar- moqlararo va hududlararo qayta taqsimlash amalga oshiriladi. Shu bilan birga butun mamlakatni iqtisodiy rivojlantirish va tarmoqlami hamda hududlami mutanosib rivojlantirish manfaatlariga rioya qilinadi.

4. 
   Davlat budjeti orqali fiindamental ilmiy tadqiqotlami amalga oshiradigan ihniy muassasalar moliyalashtirilib, ular o‘z navbatida, amaliy fanlami rivojlantirish va fantexnika taraqqiyotini jadallashti- rishning asosini tashkil etadi. Davlat budjet orqali ilmfanning eng istiqbolli yo'nalishlariga zarur mablag'lami yo'naltirish bilan birga mamlakatning ishlab chiqarish kuchlarini rivojlantirishni ta'minlaydi.
   

Bulaming barchasi davlatning iqtisodiy siyosatini muvo- fiqlashtirish, butun xalq xo'jaligida pul va moddiy resurslami oqilona joylashtirishga imkon yaratadi, fan texnika taraqqiyotiga ko'maklashadi va davlatning iqtisodiy salohiyatini kuchaytiradi.
Budjetni tartibga solish joylardagi iqtisodiy va madaniy tadbirlami amalga oshirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Budjetni tartibga solish yordamida mablag'lami keng miqyosda hududlararo taqsimlash, hu- dudiy va mahalliy budjetlaming daromad manbalarini ta'minlash amalga oshiriladi. Mahalliy budjetlar mahalliy hokimiyat organlarining mo- liyaviy bazasi bo'lish bilan birga, ulaming butun mamlakat iqtisodiyoti bilan aloqasini ham mustahkamlaydi.
Budjet noishlab chiqarish sohasini mablag' bilan ta'minlashning asosiy manbasi hisoblanadi. Ijtimoiy-madaniy tadbirlar, boshqaruv va mudofaani moliyalashtirish davlat budjeti orqali amalga oshiriladi.
Davlat budjeti moliya tizimining yetakchi bo‘g‘inidir. Mab- lag‘laming jamg'arilishi va sarflanishi budjet orqali doimiy ravishda amalga oshiriladi.
Davlat budjeti joriy yil uchun davlatning asosiy moliyaviy rejasidir. U davlatning markazlashtirilgan pul mablag‘lari fondini tashkil etish va sarflash jarayonida vujudga keladigan iqtisodiy munosabatlami ifodalaydi. Davlat budjeti daromad va xarajatlar bo'yicha tuziladi. Bud- jetning daromadlari (turli mulk shakliga mansub bo‘lgan) korxo- nalaming mablag'lari hamda qisman aholining daromadlari hisobiga tashkil bo'ladi.
Davlat budjetining xarajatlari ijtimoiy-madaniy tadbirlar, dav- latning mudofaa qobiliyatini mustahkamlash, davlat boshqaruv organ- larini saqlash, davlat qarzlarini qaytarish, davlatning moddiy va moliyaviy rezervlarini tashkil etish uchun yo'naltiriladi. Davlat budjeti xarajatlarining 1992-2010-yillardagi.o‘zgarish tendensiyasi 2.5-jadvalda keltirilgan (YAIMga nisbatan, %da). ,.
Davlat budjetining xarajatlari (YAIMga nisbatan%)²¹

				2.5-jadval
1 Ko'rsatkichlar	1992	^r 1996 flobo	j 2005	i 2010
| Xarajatlar jarni	43.7	36.5 1 29	j 21.5	j 21.7
| Mjtimoiy soha va ijtimoiy himoya	23.7	16.4 ; 12.3	j 10.8	' 12.7
1 2.1qtisodiy sohaga yo'naltirilgan	^r 5	4.9 I 2.7	j 2.9	f 2.4 ;
■ harakatlar		1	1	■I :
1 3 Markazlashgan investitsiyalarni :■ moliyalashga xarajatlar	3	7.2 i 5.9 1	'i ^23	i ^14 i
‘ 4.Boshqa xarajatlar	12	8 1 8-1	1 5.5	5.2 .

Davlat budjeti xarajatlarining 1992-2010-yillardagi o'zgarish tendensiyasi 2.6-jadvalda keltirilgan (umumiy hajmga nisbatan, %da).
Mamlakat iqtisodiyotini bosqichma-bosqich isloh qilish va erkinlashtirish, qator davlat funksiyalarining xususiy sektorga berilishi Davlat budjeti xarajatlarini optimallashtirishga yordam berdi. Sano- atlashtirishning yangi yo'nalishlari rivojlanishi va xususiy sektor moliyaviy ahvolining mustahkamlanishi hamda uning mamlakat iqti- sodiyotidagi roli va ulushining oshishi budjet daromadlarining bir necha marta ko'payishiga imkon yaratdi. Bular natijasida Davlat budjeti defi- tsitining keskin kamayishiga erishildi. 0‘zbekiston mustaqillikka erishgan 1991-yilda Davlat budjetining defitsiti uning umumiy xarajatlaridan 44% oshgan. 2005-yildan boshlab Davlat budjeti profitsit bilan ijro qilinmoqda va bu makroiqtisodiy barqarorlikni musta- hkamlashga yordam bermoqda.
Davlat budjetining xarajatlari (umumiy hajmga nisbatan%)²² __ _ ~ 2.6-jadval

Ko‘rsatkichlar	^1992	1996	2000	| 2005 I	2010
Xarajatlar jatni	^1000	100.0	100.0	J 100.0	100.0
• 1 Ijtimoiy soha va ijtimoiy himoya	54.2 ;	45.1	42.4	[ 50.2 ‘	58.5
’ 2.1qtisodiy sohaga yo'naltirilgan , harakatlar ;	11.4	13.5	9.3	! 13.5 '	11.1
1 3.Markazlashgan investitsiyalami ; ’ moliyalashga xarajatlar	6.9	19.5	20.3	i ^107 ,	6.5
4.Boshqa xarajatlar	^27-^5.	22.0	27.9	! 25.6 I	^240

Ta'kidlash joizki, mustaqillik yillarida davlat budjeti xarajatlarining tuzilmasi ham sifat jihatdan o'zgardi. Hozirgi vaqtda davlat xarajatlarining tuzilmasida kuchli ijtimoiy siyosat va aholini ijtimoiy himoya qilishni moliyaviy ta'minlash asosiy o'rinni egallaydi. Natijada ijtimoiy soha va aholini ijtimoiy himoya qilish xarajatlarining ulushi izchil ravishda 1990-yilda 31,5% dan 2000- yilgacha 42,5% gacha va 2010-yilda 59% gacha o‘sdi.
Mustaqillik yillarida Davlat budjeti jami xarajatlarining YAIM dagi ulushi pasayishiga qaramasdan, xarajatlarining ijtimoiy sohaga yo‘naltirilishi nafaqat saqlanib qolindi, balki sezilarli darajada kuchaydi. Xususan, ta’lim sohasiga qilingan xarajatlar 1990-yilda 17,9%dan 2010- yilda 33,3%ga, sog‘liqni saqlash sohasiga mos ravishda 10,0%dan 12,8%gacha ko‘paygan (2.7-jadval).
Ishlab chiqarish kuchlarini maqsadga muvofiq ravishda joy- lashtirish, hamma hududlaming iqtisodi va madaniyatini yuksaltirish manfaatlarini hisobga olib, moliyaviy resurslami tarmoqlararo va hu- dudlararo qaytadan taqsimlashda budjetdan keng foydalaniladi.
²⁷ 0‘zbekiston Rcspublikasi Moliya vazirligi ma'lumotlari
Yalpi ichki mahsulot (YAIM) milliy hisoblar tizimining asosiy ko'rsatkichi, yalpi milliy mahsulot(YAMM) uning ikkinchi mak- roiqtisodiy ko‘rsatkichidir. Ulaming har ikkalasi xalq xo‘jaligining ikki sohasidagi-moddiy ishlab chiqarish va xizmatlar ko‘rsatish