Ii. Асосий қисм. III. Хулоса I. Кириш

Цин давлатининг вужудга келиши билан, ушбу давлатнинг биринчи подшоси (Цинь Ши Xуанди) йирик империяга асос солган. Давлат бошлиғи император (хуанди) бўлди; у жуда катта ваколатларни қўлга киритиб олди. Қонун чиқариш, ижро этиш ва суд ҳокимияти унга тегишли эди. Империя жуда кенг тармоқли давлат аппарати томонидан идора этилган. Давлат аппаратида ўн минглаб чиновниклар хизмат қилган. Бошқарув аппарати тепасида ўнг ва сўл ченсянлар (министрлар) турган. Ченсянларнинг ўринбосарлари котиблар бўлган. Сарой қўриқлаш хизматининг бошлиғи, император авлодларининг маросимларини ўтказишни юритувчи, ташқи муносабатларни юритувчи чиновниклар давлатда олий чиновниклар ҳисобланган. Давлат аппарати фаолиятида император маслаҳатчилари катта рол ўйнаган.
Хань подшолиги даврида мамлакат худуди ўн учта йирик округга бўлинган. Округларга маҳаллий маъмурият устидан назоратни амалга оширувчи округ тафтишчилари – подшонинг ноиблари бошчилик қилган. Вилоятлар, округлар, уездлар сони кўпайтирилган.
Вилоятлар ва уездлар тепасида марказдан тайинланган учта чиновник – ҳукмдор ва унинг фуқаролик ва ҳарбий ишлар бўйича ёрдамчилари турган. Маҳаллий маъмурият фаолияти марказдаги назоратчилар томонидан назорат қилинган.
Ван Ман кучли бюрократик империя тузишга интилган. Давлат аппарати ўсган, мансабларни сота бошлаган. Давлат хизматчилари мансабларни эгаллаш учун имтиҳон топширганлар. Бунда улар Конфуций таълимотини мукаммал билишлари лозим эди.
4. Қадимги Шарқ мамлакатлари ҳуқуқ
манбаларига умумий тавсиф
Барча қадимги давлатларда ҳуқуқнинг дастлабки манбаи одат ҳуқуқи бўлган. Лекин, албатта, давлатнинг ташкил топиши билан аста-секин ёзма қонунчилик пайдо бўлиб, ривожлана бошлаган. Масалан, Қадимги Мисрда биринчи қонун чиқарган афсонавий подшо – биринчи сулоланинг биринчи подшоси Менес бўлган, иккинчиси подшо Сазихис қарз олиш шартларини белгиловчи қонун эълон қилган. Милоддан аввалги XIII асрда ёзма қонунчилик анча тараққий қилган. Айниқса, Рамзес II подшолиги даврида кўп қонунлар чиқарилди. Бу қонунлар Миср армиясини, жамиятнинг ижтимоий тузумини ва бюрократик давлат аппаратини мустаҳкамлашга қаратилди. Ниҳоят, милоддан аввалги VIII асрда подшо Бокхориснинг саккизта китоби (қирқта нома)дан иборат катта кодекси пайдо бўлди. Унга биноан, Миср тарихида биринчи марта қарздорларни қарзи учун қулга айлантириш тақиқлаб қўйилди, деҳқонларга эса ўз чек ерларини сотишига ва гаровга қўйишига рухсат берилди. Милоддан аввалги VI асрда подшо Амасис маҳаллий ҳокимият фаолиятини тартибга солувчи қонунлар чиқарди.