Қиёслашни тавсия этиш ҳар бирининг

2. к. нисбат категорияси.
Дарак ran. Воқеа-ҳодисани тасдиқ ёки инкор нули билан қайд этувчи, хабар қилувчи ran: Уша солдат тўррисида биронтасига ми-j)uku6 хикоя килиб бергим келади. (А. Мухтор.) Бир неча минут-дан кейин бу кўчага одам сигишмай қолди. (А. Қаҳҳор.)
Декорреляция (<яот. de—«олиш», «ажратиш» маъноси анг-.лашиладиган приставка + correlatio — узаро алоқа, муносабатдор-лик). Сўзда морфемалар миқдори сақлангани ҳолда уларнинг маъ--носи, характери ва ўзаро муносабатинпнг ўзгариши. Мае, унинг асли ул — олмош ва -инг — қаратқич келишиги аффиксидан таркиб топгаи. Кейиччалик морфемаларга ажралиш ўзгарган: у — олмош ва -нинг — келишик аффикси, к. морфологик қайта булиниш.
Деминутив (< лот. deminutus — кичрайгаи). айн. кичрайтиш формаси: қизча, стояча, тугунчак каби.
Денотат (< лот. denotare — белгиламоқ). Тил бирлиги (мае, -суз) ёрдамида номланувчи. (аталувчи) вокечик, нарса-предмет. .қиёс. сигнификат.
Денотатив маъно. Денотат билан бевосита боғлиқ, уни бевоси-та билдирувчи маъно. киёс. коннотатив маъно.
Денотация. Тил бирлигининг асосий, денотатив маъио ифодаси. киёс. коннотация.
Депредикация. Предикатив синтагмани ноиредикатив синтагма тарзида трансформациялаш. Мае, Делегация Гошкентга келди — Делегациянинг Тошкентга келиши. қ. трансформация, номинализа-ция.
Дериватология. айн. сўз ясалиши 1.
Деривацион маъно. Ясама сузда суз ясовчи аффикс ифодалай­диган, сўз ясаш асосинқнг моддий маъносини конкретлаштиради-ган, чегаралайдигзи маъно. Мае, ишчи сўзида шахе (шахе оти), маъноси (деривацион маъно) -чи аффикси ёрдамида ифодаланади.
Деривацион морфема. Асоснинг маъносини ўзгартириб, янги суз ясовчи морфема.
Деривация (< лот. derivatio — айрилиш, ажралига). Аффикслар ёрдамида янги сўз ясалиши: кулги (кул+ги), қисқич (кис+кич), гулла (гул+ла) каби.
Десемантизация (< лот. de—«айириш» маъносини аиглатган приставка+гргк. semantikos — ифодаловчи). Сўзнинг ўз лексик маъносини йўқотиши. Мае, Мен уйда бўламан гапи бнлан Хом меяа тахир бўлади гапидаги бўл феълини қиёсланг: бирйнчигап-да мустақил феъл, иккинчи гапда эса мустақил маъносини - йўқо-

33

Дескриптив
' ■ . '6'Л
тиб, ёрдамчига айланган (десемантизацияга учраган) феъл кат-нашган.
Дескриптив- лингвистика \<ингл. descriptive — тасвирий). Ҳо-зирги тилшуиосликда америка структурализми деб номланувчи йўналиш. Бу йўналиш тил структурася формал элементларини дис­трибутив метод асосида ўрганади. қ. структурализм, дистрибутив метод.
Детерминант. Гапнинг бошлаиишида мустакил компонент си-фатида келиб, ўзидан кейннги кисмга бир бутун ҳолда тааллуқли бўлиб, уни яхлитлягича кенгайтирадиган иккинчи даражали бўлак. Mac, Кеча ҳаво будут бўлиб, бир оз смғир ёғдй.
Дефис «нем. devis<лoг. — diviso — бўлиниш). Жуфт ва так-рорий сўзларда, сўз ва унга қўшиладиган айрим элементлар ўртасида ва б. бир неча ҳолатларда ярим қўшиб ёзишни кўрсатувчи чизиқ-ча (-): аста-секин, паст-баланд., жажжи-жажжи, бора-бора, келда-ку каби.
Деэтимологизация (< лот. de—«айириш» маъносидаги пристав-ка+этимология). Сўзда этимологии бокланишнинг, яъни сўз ясалиш асоси билан маъно муносабатининг йўқолиши. Деэтимологизация турли ҳодиеалар, мае, товуш узгаришлари, морфемаларнинг иетеъ-молдан чикиши "ва ҳ. сабабли юз оеради. Мае, ўзбекча юксак, юк-сал, /окори сўзлари асли юк- (юк-) ўзаги билан боғлиқ, лекин хо-зирги тилда бу сўзлар ясама деб ка'ралмайди.
Диакритик белги (< грек, diakritikos— фарқловчи). Ҳарфга қўшимча равишда биркитилиб, бошқача товушни кўрсатувчи ҳарф ҳосил этишда қатнашадиган белги. Мае., ё ҳарфидаги икки нуқта, қ ҳарфидаги остки белги ва б.
Диалект (<грек. dialektos —шева, лаҳжа). Умўмхалқ тили-нинг сон жих.атдац нисбатан кам бўлгап территориал, социал ва профессионал жих.атдан умумийликка эга бўлган кишилар фойда-ланадиган кўрйвиши. қ. профессионал диалект, социал диалект, ма-ҳаллий (территориал) диалект, киёс. лаҳжа, шева.
Диалектал луғат. Тилнинг диалект ва'шеваларига хос сўзлар-ни, адабий тилдагидан фонетик ёки семантик жиҳатдан фарқ кила-диган сўзларни қайд этадиган луғат (мае, «Узбек халқ шевалари луғати», «Фан» нашриёти, Тошкент, 1971).
Диалектизм. Бирор диалектга хос бўлган тил бирликлари. Диа-лектизмлар сўз, ибора ёки бошқа бирликлар бўлиши мумкин. Мае, жаман (ёмои), чоч (соч)—фонетик диалектизм; патинжон (поми­дор), болиш (ёстиқ)—лексик диалектизмлар; кўчага кўрдим (кў-чада кўрдим)—грамматик диалектизм ва ҳ.
Диалектография (<грек. dialektos — шева, лаҳжа + grapho — ёзаман). Маҳаллий диалект, лаҳжа ва шеваларни тасвирий йўл билаи ўрганувчи соҳа; тасвирий диалектология. Диалектологик атлас, қ. лингвистик атлас.
Диалектологик карта. Бирор тилнинг диалект, лаҳжа ва шева-ларшшнг географик жойлашувини кўрсатувчи карта. Диалектологик луғат. к. диалектал лўғат.
Диалектология (<грек. dialektos — шева, лаҳжа + logos-e-Ty-шунча, таълимот). Тилшуносликнинг диалект, лаҳжа ва шеваларни ўрганувчи бўлимн.
Дистрибуция
Диалог (< грек, dialogos — суҳбат). Суҳбатдошларнинг бево-сита бир-бирига қаратилган нугқи. Нутқнинг бу тури ўзига хос бир қатор белги-хусусиятларга эга. Мае, унинг синтактик к.урили-ши нисбатан содда бўлади, ҳар бир шахенинг гапи одатда қисқа бўлади ва ҳ.:

65535.