Ҳид билиш сезув нервлари бўлиб,сeзувчи тугуни ва ўзаги бўлмаганлиги сабабли уларни сохта бош мия нервлари

IX жуфт - тил - ютқин нерви (n. glossopharyngeus) аралаш нерв, унинг таркибида сезувчи, ҳаракатлантирувчи ва парасимпатик толалари бор.
Ўзаклари:
1. nucleus tractus solitarii – сезувчи, бирламчи йўл ўзаги,
2. nucleus ambiquus – ҳаракатлантирувчи, иккиламчи ўзак
3. nucleus solivatorius inferior- пастки сўлак ажратувчи, таъм билиш ўзаги;
4. nucleus dorsalis – тил –ютқин нервининг дорзал ўзаги.
Учинчи ва тўртинчи ўзаклар – бу вегетатив ўзаклар. Биринчи иккита ўзак ва туртинчи ўзак X жуфт – n. vagus билан умумий ҳисобланади.
Тил - ютқин нерви ўзаклари ромбсимон чуқурчада жойлашган бўлиб, мия асосидан узунчоқ миянинг орқа ён эгатидан чиқади. Калла бўшлиғидан бу нерв бўйинтуруқ тешиги орқали чиқиб мазкур тешик устида юқориги тугун (ganglion superior), чиққандан кейин эса пастки тугунларни (ganglion inferior) ҳосил қилади. Бу тугунлар таркибида сезувчи нейронлар бўлиб, уларнинг марказий ўсиқлари узунчоқ миядаги сезувчи ўзакда тугайди. Бўйинтуруқ тешигидан чиққандан кейин тил-ютқин нерви равоқ шаклида пастга ва олдинга йўналиб тил илдизига киради ва унинг орқа 1/3 қисмини иннервация қилади (умумий сезги, таъм билиш жараёнларни таъминлайди). Тил - ютқин нервидан қуйидаги шохлар чиқади:
1. n. tympanicus - ноғора нерви, пастки тугундан чиқиб, чакка суягининг ноғора каналчаси орқали ноғора бўшлигига киради ва ноғора бўшлиғи, ҳамда эшитув найи шиллиқ пардасини иннервация қилади. Унинг охирги шохи - кичик тош нерви (n.petrosus minor) парасимпатик толалардан иборат. У шу номли ёриқ орқали пирамиданинг олдинги юзасига чиқади ва fissura sphenopetrosa (понасимон - тош ёриқ) орқали калладан чиқиб қулоқ тугунига (ganglion oticum) қўшилади.
2. r. sinus carotici – уйқу синуси шохи, уйқу коптокчасини иннервация қилади.
З. r. pharyngea - ютқин шохлари, ютқин деворида вегетатив нерв толалари билан чигал ҳосил қилиб, уни нерв билан таъминлайди.
4. r. musculi stylopharyngei - бигиз - ютқин шохи, шу номли мушакни иннервация қилади.
5. r. tonsillares - муртак шохлари, танглай муртагларини иннервациялайди.
6. r. lingualis – тил-ютқин нервининг охирги тармоғи бўлиб, сезувчи ва парасимпатик толаларга эга. Бу тармоқлар тилни орқа 1/3 шиллиқ қаватини иннервациялаб, умумий ва таъм билиш сезгисини таъминлайди (тарновсимон сўрғичлар).