Icmailov Astan Ibragimovich Bokiyev Abdujolol Abdulxamitovich

 
 

---

130 
Nazorat savollari 
 
1.
VIII – XI asrlarda yashab ijod qilgan vatandoshlarimizning 
o’lchovshunoslikka qo’shgan xissalari haqida nimalarni bilasiz ? 
2.
Metrologiyaning aksiomalarini ta’riflang ? 
3.
O'lchash turlari va usullari ? 
4.
Metrologiyaning asosiy postulatlarini ayting ? 
5.
SI ning o’nli karrali va ulushli birliklari
 
haqida nimalarni bilasiz ? 
6.
O‘lchash xatoliklari. 
7.
Elektr o’lchashlar haqida nimalarni bilasiz ? 
8.
Tinchlantirgichlarning qanday turlari mavjud ? 
II bob.
 
2.4. Elektr yoritish 
Reja:
2.4.1. Umumiy tushunchalar. 
2.4.2. Optik nurlanishning ta’sirlari. 
2.4.3. Agrar soxada yoritish va nurlatish qurilmalari ularga qo‘yilgan talablar.
2.4.4. Yoritish uskunalarining xisobi.
2.4.1. Umumiy tushunchalar. 
Nurlanish
deb energiyani nur chiqaruvchi jismdan yutuluvchiga 
uzatilishiga aytiladi. Fizikaviy ta’rif bilan aytilganda optik nurlar elektromagnit 
to‘lqinlaridir. Atrofimizdagi xar qanday jismlar xarorati absolyut noldan yuqori 
bo‘lganda elektromagnit to‘lqinlarni tarqatadi. Bu jarayon o‘zida yig‘ilgan 
energiyalarni tarqatish davrida davom etadi. Elektromagnit to‘lqinlarining 
umumiy spektrida optik nurlarning qismi juda kichikdir.
To‘lqin uzunligi 1 nm dan 1 mm gacha bo‘lgan qismi bu optik nurlardir. 
To‘lqin uzunligi 1 nm dan 380 nm gacha qismi ultrabinafsha nurlarni, 380 nm 
dan 760 nm gacha qismi ko‘rinuvchi nurlarni, 760 nm 1 mm gacha qismi 
infraqizil nurlarni, 760 nm 1 mm gacha qismi infraqizil nurlarni tashkil etadi. 
Keltirilgan raqamlardan ko‘rinib turibdiki, ko‘rinuvchi nurlar optik nurlarning 
juda kichik qismini tashkil etadi. 
Lekin shuni ta’kidlab o‘tish kerakki, bu ko‘rinuvchi nurlar insonning 
xayot faoliyatida juda katta rol o‘ynaydi, ya’ni borliqda turgan joyini aniqlaydi, 
xarakatda bo‘ladi, ranglarni farqlaydi, texnologik jarayonlarda ishtirok etadi. 

---

131 
Insoniyat uchun kerakli bo‘lgan o‘simlik va xayvonot olamidan olinadigan 
eyish maxsulotlari, energetika resurslari (ko‘mir, neft, gaz va x.kz.) bular 
xammasi ko‘rinuvchi quyosh nurlarining ta’sirini maxsulidir.
Bizni o‘rab turgan borliqda optik nurlar maydoni doimo mavjud bo‘lib, 
bu maydonni ta’siri nurlarning energiyasiga bog‘liqdir. Energiya qiymati W 
to‘lqin uzunligiga bog‘liq bo‘lib, u quyidagi formula bilan aniqlanadi: 
(2.4.1) 
bunda: 
- plank doimiysi, 6,62
·
10
-34
Dj
·
sek; 
s – yorug‘lik tezligi, 3 
·
10
10
sm
·
sek
-1
; 
- to‘lqin uzunligi, nm
Amaliyotda ko‘proq optik nurlarning qiymati nurlar 
oqimi 
F yoki nurlar 
quvvati 
bilan aniqlanadi va Vt bilan o‘lchanadi.
Amaliyotda ko‘rinuvchi nurlar spektri shartli 8 xil rangga bo‘lingan. 
Bularning taxminiy chegaralari 2.4.1-jadvalda keltirilgan. 
Ranglarning to‘lqin uzunliklari chegarasi. 
2.4.1-jadval. 
To‘lkin uzunligi, 
nm 
Rang 
To‘lkin 
uzunligi, nm 
Rang 
380-450 
Binafsha 
550-575 
Sarik-yashil 
450-480 
Ko‘k 
575-585 
Sarik 
480-510 
Xavorang 
585-620 
To‘k sarik 
510-550 
YAshil 
620-760 
Kizil 
315 nm dan 280 nm gacha bo‘lgan UB nurlar 
V qismni
tashkil kiladi. Bu 
nurlar xayvon organizmiga kuchli foydali ta’sir ko‘rsatadilar. Ularning ta’sirida 
D provitaminlari kuchli faol ta’sir etuvchi D vitaminlariga aylanadi. 
280 nm dan 200 nm gacha bulgan UB nurlar 
S qismini
tashkil qiladi.
Bu nurlar kuchli bakteritsid ta’sirchanligi bilan ajralib turadilar. Bu nurlar xavo, 
suv, idish-tovoklarni sterilizatsiya kilish xamda lyuminessent lampalarning 
lyuminaforlarini jonlashtirish uchun ishlatiladi. 

---

132 
Tulkin uzunligi 200 nm dan kichik bulgan UB nurlari xavoda kuchli 
yutiladilar, shuning uchun bunday nurlar 
vakuum UB nurlari
degan nomni 
oldilar. 
Xozirgi vaktda infrakizil nurlarning anik bulingan chegaralari yuk. Ular 
uch kismdan iborat bulib, birinchisi 
A-kism
(760
…
1400nm), ikkinchisi
V-kism
(1400
…
3000 nm), uchinchisi 
S- kismi
(3
·
10
3
…
10
6
nm) tashkil etadi.