Ichki ishlar vazirligi a k a d e m I y a s. Isxakov, V. Topildiyev

Senatus-konsultlar avvalgi davrda huquqiy kuchga ega emas
edilar. Imperatorlar davrida ularning ahamiyati ancha o‘sgan.
Miloddan avvalgi I asrning birinchi yarmida senatus-konsultlar
odatda sanksiyaga ega bo‘lmasada, lekin pretor edikti sharofati
bilan ular majburiy kuchga ega bo‘lganlar. Ammo, imperator Adrian
senatga qonun chiqarish hokimiyatini yana qaytarib bergan va
senatus-konsultlar qonun sifatida chiqa boshlagan. Ularning huquq
manbai sifatidagi roli o‘sgan, chunki ular prinseps nomidan
tuzilib, ko‘pincha ularning nomi bilan atalgan.
Imperatorlarning mustaqil qonun chiqarish hokimiyati asta-
sekin mustahkamlangan va kengaygan. Dastlab imperatorlarning
qonunlari (konstitutsiyalari) oila majlislari tomonidan hokimiyat
vakilligi natijasi sifatida ko‘rilgan va bunga ko‘ra rim xalqi o‘z qonun
chiqarish hokimiyatini imperatorlarga o‘tkazgan. Shu vaqtdan
boshlab imperatorlarning qonunlari huquqning eng muhim
manbaiga aylangan. Imperatorlarning qonunlari magistratlarning
ko‘pgina hujjatlaridan farq qilib, Rim davlatining butun hududida

---

22
harakatda bo‘lgan, ya’ni shahar yoki alohida provinsiyalar doirasida
cheklanib qolmagan.
Imperator hokimiyati hujjatlari (konstitutsiya) quyidagi
asosiy ko‘rinishlarga ega bo‘lgan:
1)  ediktlar—«imperium» hokimiyatiga asoslangan bo‘lib, u
magistratlar ediktlaridan o‘zining barcha fuqarolar uchun maj-
buriy bo‘lganligi nuqtai nazaridan ajralib turgan. Shuning uchun
bu faqat imperator hayotlik chog‘ida yuridik jihatdan majburiy
bo‘lgan umumiy qoidalar. Milodning II asridan boshlab ediktlarga
imperatorning vorislari tomonidan amal qilish majburiy deb
hisoblangan;
2)  reskriðtlar—imperatorning huquqiy masalalar bo‘yicha
yordam so‘ragan alohida shaxslarga va magistratlarga bergan  javoblari
yoki maslahatlari;
3)  dekretlar—imperator tomonidan sud ishlari bo‘yicha
chiqarilgan qarorlar. Ular asosida mustaqil imperator yurispru-
densiyasi tashkil topgan;
4)mandatlar—provinsiyalarning hokimlariga yo‘llangan
instruksiyalar (yo‘l-yo‘riqlar, qo‘llanmalar). Ularning ichida ba’zi
hollarda peregrinlarga va boshqa fuqarolarga nisbatan qo‘llaniladigan
fuqarolik va jinoyat huquqi me’yorlari ham mavjud bo‘lgan.
Imperatorlarning konstitutsiyalari dastlab, faqat ommaviy
tartibdagi davlat tuzilishi, uning organlari ma’muriyatni tashkil
etish, jinoyatlarni hal etish kabi masalalarni hal qilish bilan bog‘liq
bo‘lgan bo‘lsa, keyinchalik huquqiy tartibga solishning barcha
sohalarini tobora keng qamrab olgan. Shu o‘rinda aytish joizki,
imperatorlik davrida ishlab chiqilgan ko‘pgina huquqiy hujjatlarning
turli shakllari O‘rta asrlar monarxiyasining qonunchilik texnikasiga
katta ta’sir ko‘rsatgan.