Ichki a'zolar to'qrisida umumiy tushuncha. Xazm a'zolarining taraqqiyoti

NAFAS A’ZOLARI SISTEMASI

Odam hamda quruqlikda yashovchi hayvonlar havo tarkibidan nafas a’zolari yordamida kislorod qabul qilib, nafas orqali karbonat angidrid chiqaradi. Odamning nafas a’zolari – burun bo‘shlig‘i, hiqildoq, traxeya (kekirdak), bronx va o‘pkalardan tuzilgan. Bular, odatda, kislorodni o‘pka alveolalariga yetkazib beruvchi havo yo‘li hisoblanadi. Klinika sharoitida burun bo‘shlig‘i va hiqildoq yuqori nafas yo‘li deb ataladi. Kekirdak va bronxlar pastki nafas yo‘li deyiladi.

Nafas organlarining rivojlanishi
Nafas organlari embrion taraqqiyotining uchinchi haftalarida birlamchi ichak nayidan toq kurtak shaklida ajraladi. Keyinchalik toq kurtakning uchi ikkita o’pka kurtagiga ajraladi. Embrionning bir oylik davridan boshlab hiqildoq rivojlanadi va balog’atga etguncha davom etadi. Rivojlanayotgan o’pka kurtagini chap tomoni ikki bo’lak o’n tomoni esa uch bo’lakka bo’linadi. Bo’linish bir hilda davom etib bironx daraxti va acinusni vujudga keltiradi. Nafas o’rgonlarini muskullarini, tog’aylari mezinximadan rivojlansa, shilliq qavatining epiteliysi va bezlari endoderemadan takomil etadi. O’pka plevrasi- splanxnoplevradan rivojlanadi.Bola tug’ilib, mustaqil nafas olgandan so’ng bronhlar ochilib havo bilan to’ladi.Tug’ilgan zahoti bir marta bo’lsa ham nafas olgan chaqaloq o’pkasi suvda cho’kmaydi. Embrion ( homila) o’pkasida hovo bo’lmaganligidan suvga solinganida cho’kadi. Go’daklarning burun bo’shlig’I va hiqildog’i qisqa va tor bo’ladi. Shuning uchun go’daklar shomollashga moyil bo’ladilar. O’pkalrni rivojlanishlari odamda balog’atga yetgunga qadar, 16-18 yoshgacha davom etadi. Chaqoloq o’pkasida alveola va mayda bronxlar kam bo’lganligi uchun bir minutda 40-60, xatto undan ham ko’proq nafas oladi.1 dan 5 yoshgacha bo’lganlar minutiga 25-30 martagacha, katta yoshdagi odamlar esa 16-18 martagacha nafas oladi. Burun sohasi – region nasali tashqi burun (nasus externus) va burun bo’shlig’idan iborat. Nasus externus –burun ildizi (radix nasi ), burun qirrasi (dorsum nasi ), tepa qismi (apex nasi) va burun qanotcha (alae nasi) laridan iborat.
Burun ildizi yuzning tepa qimidan joylashgan bo’lib, peshonadan ko’ngdalang joylashgan pastlik bilan ajraladi.
Burun qirrasi burun ikki yonbosh qismining o’zaro o’rta chiziqda qo’shilishdan vujudga keladi. Burun qirrasi pastda burun uchun bo’lib tugaydi. Burun qanotchalari burun ikki yonbosh qismlarining pastgi, biroz bo’rtgan qismi hisoblanadi. Burun qanotchalari pastda burun teshigi bilan tugaydi. Burun teshigi o’rtasidan yumshoq devorcha bilan ikkiga bo’lingan. Tashqi burun ikki qisim (suyak va tog’ay) dan tuzilgan. Burun ildizi va ikki yon boshining tepa qismi suyakdan (burun suyaklari,tepa jag’ suyaklarning peshona o’sig’i) tuzilgan bo’lsa ,burinning pastgi qismi esa tog’ay plastinkalardan iborat. Jumladan uchburchak shakli burinnig lateral tog’ayi (cartilage nasi lateralis) burun suyaklarning pastgi qirrasidan boshlanib, yonbosh devorning tashkil topishidan qatnashadi. Burun qanotining katta tog’ayi (cartilago alaris nasi major) lateral tog’aydan pastda joylashgan bo’lib, burunni yonboshi tomondan chegaralab turadi.
Burun qanotining kichik tog’ayi (cartilagenes alares minores) 2-3 dan bo’lib, katta tog’aylar bilan burun bo’shlig’ining noksimon teshik qirrasi oralig’idan joylashgan.
Burun devoir tog’ayi (cartilage septi nasi) toq va to’rt burchaklidur, u burun devorlarining oldingi qismining hosil qiladi. Tog’ay tepa tomondan g’alvir suyakning perpendikulyar plastinkasiga yopishsa, orqa va pastdan dimog’ va burun suyaklariga yopishadi.