I tergov va sud harakatlarining tushunchasi va huquqiy tabiati

Tergov harakati ishtirokchilari. Tergov harakatlari o‘tkazishda fuqarolar va mansabdor shaxslar: curishtiruvchi, tergovchi, prokuror, sud, gumon qilinuvchi, ayblanuvchi, himoya­chi, jabrlanuvchi, vakillar, qonuniy vakillar, guvohlar, ekspert, mutaxassis, xolislar va boshqalar ishtirok etadilar. Ushbu ishtirokchilarning barchasi ko‘pqirrali, murakkab faoliyatni amalga oshiradilar.

Tergov harakatlari o‘tkazish chog‘ida protsessual faoliyatda har bir ishtirokchining «ulushi» uning protsessual maqomi bilan o‘lchanadi. Tergov harakatlarini o‘tkazish chog‘ida ishti­rokchilarning huquqiy maqomi: a) ishtirokchining isbotlash­dagi o‘rni; b) tergovchi tomonidan daliliy ma’lumotlarni olish protsessida amalga oshiradigan funksiyasi; v) tergov harakatiga jalb qilinishining majburiy yoki majburiy emasligi bilan belgilanadi.

Ish uchun ahamiyatli barcha holatlarni aniqlash majburiya­tiga ega bo‘lgan isbot qilish sub’etlari tergovchi, tergov qilishda qonuniy asoslarga ko‘ra ishtirok etadigan boshqa shaxslar, ya’ni surishtiruvchi, surishtiruv organining boshli­g‘i, tergov bo‘limining boshlig‘i, prokurorlar hisoblanadi. Hokimiyat faoliyatini amalga oshira turib ushbu shaxslar tergov harakatining borishiga rahbarlik qiladilar va huquqni qo‘llash faoliyatini amalga oshiradilar. Tergovchi yoki uning vazifasini amalga oshiruvchi shaxs tergov harakatini o‘tkazish to‘g‘risida qaror qabul qiladi, boshqa ishtirokchilar bilan huquqiy munosabatga kirishadi, ularning huquqlarini va majburiyatlarga amal qilishlarini ta’minlaydi, ishtirokchi­larning xatti-harakatlarini tegishli maqsadga yo‘naltiradi, tergov harakatlari o‘z vaqtida, qonuniy va samarali o‘tkazish­ning butun mas’uliyatini o‘z bo‘yniga oladi.

Tergov harakatlarining qolgan barcha ishtirokchilari huquqiy maqomiga ko‘ra :

1) jinoyat protsessida shaxsiy va vakillik manfaatlariga ega bo‘lgan va isbotlash sub’ekti sifatida ishtirok etadigan shaxslar;

2) isbotlash sub’ekti bo‘la olmaydigan shaxslar guruhlariga bo‘lish mumkin.

Bunday tasniflash tergov harakatlarida gumon qilinuvchi­ning, ayblanuvchining, jabrlanuvchi va ularning qonuniy vakillarining, himoyachining, jabrlanuvchi vakilining (agar ishtirok etayotgan bo‘lsa, fuqaroviy da’vogar va fuqaroviy javobgarning) muhim holatni egallaganligini qayd etadi. Mazkur shaxslar tergov harakatlariga jalb qilinganligidan yoki tergov harakatida ishtiroki boshqacha mazmun kasb etishi­dan qat’i nazar tergovchi o‘zining qarshisida keng huquqlarga ega bo‘lgan isbot qilishning sub’ekti turganligini yoddan chiqarmasligi kerak. Har qanday tergov harakati o‘tkazilganda ushbu shaxslarning huquqiy holati, so‘roq qilish, ko‘zdan kechirish va boshqa tergov harakatlari to‘g‘risidagi normalar doirasidagi tartib bilan belgilanadi. Agarda ayblanuvchi, gumon qilinuvchi va jabrlanuvchilar so‘roq qilinganda tergov­chi ko‘rsatuv berish mazkur shaxslarning huquqlari, jabrla­nuvchi uchun esa majburiyat ekanligini nazarda tutishi kerak. Bundan shu narsa kelib chiqadiki, tergovchi huquqlarni amalga oshishini ta’minlashi shart. Sanab o‘tilgan shaxslar esa o‘zlari zarur hisoblaganlarini ma’lum qilishlari – ko‘rsatuv berib, tergovchi ularni so‘roq qilishni talab qilishlari mumkin.

Har qanday tergov harakatida ayblanuvchi, gumon qilinuvchi va jabrlanuvchi, uning vakili (agar ishtirok etayotgan bo‘lsa) isbot qilish sub’ekti sifatida maqomidan kelib chiqadigan huquqlarini amalga oshirish imkoniyatiga ega bo‘lishlari kerak. Bu fikr ashyoviy dalillarni, turar joy va binolarni ko‘zdan kechirish to‘g‘risidagi normalarda aniq shaklda bayon qilingan: ayblanuvchi, sudlanuvchi, himoyachi, shuningdek jabr­lanuvchi, fuqaroviy da’vogar, fuqaroviy javobgar va ularning vakillari surishtiruvchining, tergovchining va sudning e’tiborini, ularning fikricha ish holatini aniqlashga yordam berishi mumkin bo‘lgan barcha holatlarga qaratish huquqiga egadirlar. Tabiiyki, bunda ular narsa va hujjatlarni olish va ishga qo‘shish, ahamiyatli holatlarni bayonnomada qayd qilish to‘g‘risida iltimoslar qilishlari mumkin. Isbot qilish sub’ektlarining huquqlari ular tomonidan amalga oshirili­shi mumkinligi bois yuqorida sanab o‘tilgan shaxslar dastlab­ki tergovda juda faol faoliyatni amalga oshiradilar. Ular­ning barchasi, jumladan, dastlabki tergovda ishtirok etayotgan himoyachi va jabrlanuvchining vakili tergovning istalgan vaqtida narsa va hujjatlarni taqdim qilishlari mumkin.

Ayblanuvchi (gumon qilinuvchi) va jabrlanuvchidan farqli ravishda himoyachi isbot qilishda o‘z manfaatlarini emas, balki gumon qilinuvchining va ayblanuvchining manfaatlarini himoya qiladi. Uning faoliyat maqsadi-ayblanuvchini oqlaydigan va uning aybini engillashtiradigan, gumon qilinuvchi tomonidan jinoyat sodir qilinganlik to‘g‘risidagi taxminlarni inkor qiladigan holatlarni aniqlash bo‘lib, tergov harakatida ishtirok etish shaklini ham belgilaydi. Qonunda ayblanuvchi va gumon qilinuvchi ishtirok etadigan tergov harakatlarida himoyachining ishtirok etishga haqli ekanligi belgilangan. Ushbu shaxslarni so‘roq qilishdan oldin himoyachi o‘zining ular bilan yakka holda uchrashish huquqidan foydalanib, himoya qilish taktikasini muhokama qilib oladi. Ayblanuvchi va gumon qilinuvchi shaxslarni suroq qilinishiga qatnashib, himoyachi tergovchi ruxsati bilan savollar bilan murojaat qiladi, bayonnomaga kerakli qo‘shimcha va o‘zgartirishlarni kiritishini so‘raydi, bayonnomada aks ettirilgan ma’lumotlar­ning to‘laligi va to‘g‘riligini tasdiqlaydi. Bizning fikri­mizcha, tergovchi himoyachining iltimosnomasiga ko‘ra himoya ostidagi shaxs qatnashmagan boshqa tergov harakatlarni amalga oshirishda ham himoyachi ishtirok etishiga yo‘l qo‘yishi kerak: jabrlanuvchining guvohni, ekspertni so‘roq qilishda. Bunday fikrning kelib chiqishi himoyachining tergov tugaganidan so‘ng qo‘shimcha tergov harakatlarini o‘tkazish va ularda ishtirok etish hamda ular tasdiqlangan hollarda tergov harakatlarini o‘tkazishda faol ishtirok etib, guvoh, jabrlanuvchi, ekspert va mutaxassisga savol berish huquqiga asoslangan.

Ko‘zdan kechirish, guvohlantirish, yuzlashtirish, tanib olish uchun ko‘rsatish, ko‘rsatuvlarni hodisa sodir bo‘lgan joyda tekshirish kabi tergov harakatlarida ishtirok etgan himoyachi uning nuqtai nazariga ahamiyatli bo‘lgan xolatlarga tergov­chining e’tiborini qaratadi, ularni to‘liq bayonnomada aks ettirilishini nazorat qiladi, mutaxassisga savollar beradi, hujjatlar va ashyoviy dalillarni ishga biriktirib qo‘yilishi­ni iltimos qiladi. Boshqacha qilib aytganda, himoyachi ayrim­lar aytganidek, tergovchi, xolis va mutaxassislarning xatti-harakatlarini kuzatishi bilan cheklanmasdan, o‘rganish va tanishib chiqishni faol amalga oshirishi mumkin.

Ekspertiza tayinlanganda himoyachi o‘z himoyasi ostidagi shaxsning barcha huquqlaridan foydalanishi mumkin. Xususan, u ayblanuvchi nomidan, ekspertga rad bildirish, ekspertga qo‘shimcha savollar berish, tergovchining ruxsati bilan eksper­tiza o‘tkazilishida ishtirok etish, xulosa bilan tanishib chiqish, xulosa yuzasidan o‘zining e’tirozlarini bildirish kabi huquqlariga ega. Agar himoyachi o‘z himoyasi ostidagi shaxs bilan birgalikda ishda ishtirok etadigan bo‘lsa, u himoyasi ostidagi shaxsning protsessual huquqlari amalga oshirilishi ustidan ham kuzatib turishi kerak; kerakli iltimosnomalar orqali himoyachi, yuzaga chiqqan xatolarni bartaraf etilishiga qaratilgan barcha choralarni amalga oshirishi lozim.

Guvoh, jabrlanuvchi va ekspertlarning so‘roq qilinishida himoyachi ishtirok etib, ayblanuvchi yoki gumon qilinuvchi shaxslarning aybini rad etuvchi yoki javobgarligini engillash­tiruvchi ma’lumotlarni savollar berish orqali aniqlashga harakat qiladi.

Dalillarni to‘plash – bu nafaqat biror bir aniq ma’lu­motlarni aniqlash, balki ularni to‘g‘ri protsessual tartibda rasmiylashtirish, xususan, hujjat va narsalarni ish material­lariga biriktirilishini unutmasligimiz lozim. Bunday qaror qabul qilish faqat isbot qilish sub’ektlari – ya’ni surish­tiruvchi, tergovchi, prokuror va sudga tegishli.

Tergov harakatlarida jabrlanuvchi va uning vakilining ishtiroki to‘g‘risidagi masala diqqatga sazavordir. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida belgilangan fuqarolarning qonun va sud oldida, shuningdek taraflarning tengligi jinoyat protsessida xususan, dalillar to‘plashda jabrlanuvchi rolini qaytadan belgilashni taqozo etadi. SHu bilan bog‘liq ravishda ko‘plab tadqiqotchilarning e’tiborlari bir – biriga qarshi funksiyalarni amalga oshiruvchi ishtirokchilar tashkil topadi­gan taraflar (bir tarafda ayblanuvchi va uning himoyachisi, ikkinchi tarafda jabrlanuvchi va uning vakili) o‘rtasidagi notenglik va uni bartaraf qilishga qaratilmoqda.

Jabrlanuvchi va uning vakili sudda mustaqil taraf sifa­tida ishtirok etsalar-da, dastlabki tergovda ularning noteng­ligi saqlanib qolgan.

Xuddi shuningdek, O‘zbekiston Respublikasining amaldagi Jinoyat–protsessual kodeksi jabrlanuvchining tergov haraka­tida ishtirok etish huquqini bermaydi. Qonun tergovchining jabrlanuvchini ko‘zdan kechirish va tergov eksprimentida ishtirok etishga jalb qilish huquqini nazarda tutadi. Lekin mantiqan uning ishtirokisiz o‘tkazilishi mumkin bo‘lmagan boshqa tergov harakatlarida ham ishtirok etadi. Masalan, so‘roqda so‘roq qilinuvchi sifatida, tanib olish uchun ko‘rsa­tishda tanib oluvchi, ba’zida tanib olinuvchi sifatida, yuzlash­tirishda esa yuzlashtirilayotgan shaxslarning biri sifatida, ko‘rsatuvlarni hodisa sodir bo‘lgan joyda tekshirish tergov harakatlarida ishtirok etishi mumkin. Uning tintuv va olib qo‘yish tergov harakatlariga jalb qilinishi ham istisno holat emas. Xuddi shu holatlarda jabrlanuvchi vakilining ishtirok etishi vakillikni bergan shaxsning qonuniy manfaatlarini himoya qilishning kafolati bo‘lar edi. Jabrlanuvchi va uning vakiliga ular uchun muhim hisoblangan tergov harakatlariga ishtirok etishga ruxsat berish to‘g‘risida iltimos qilish huquqi berilganda maqsadga muvofiq bo‘lar edi. Bizningcha, jabrlanuvchini va vakilini o‘z tashabbusi yoki ularning ilti­mosiga ko‘ra nafaqat ko‘zdan kechirish va tergov eksprimentiga, balki boshqa tergov harakatlariga ham jalb qilgan tergovchi­larning ishlari to‘g‘ridir. Ekspertiza tayinlash va o‘tkazishda ayblanuvchining va jabrlanuvchining huquqlaridagi tengsizlik yuridik adabiyotlarda qattiq tanqidga olinadi. Agar ayblanuv­chi ekspert tanlashga, ekspert oldiga qo‘yilgan savollar maz­muniga; ta’sir ko‘rsatish, ekspertiza o‘tkazilayotganda ishtirok etish, ekspert xulosasi bilan tanishish huquqlariga ega ekan, jabrlanuvchi, ekspertning xulosasiga befarq bo‘lmasa-da yoki ekspert xulosasi uning manfaatlarga ham ta’sir etsa-da yuqoridagi huquqlarga ega emas. Ayblanuvchi va jabrlanuvchi huquqlaridagi muvozanatsizlikni yo‘qotish to‘g‘risida yuqorida bayon qilinganlar jabrlanuvchiga ekspertiza tayinlashni talab qilish huquqining berilishi kerakligiga urg‘u beradi.

Tergov harakatining qolgan ishtirokchilari – guvohlar, eks-pertlar, tarjimonlar, xolislar va boshqa bir qancha ishti­rokchilar zimmalariga yuklatilgan majburiyatlarni bajarish uchun jalb qilinadilar. SHu majburiyatlarga yarasha huquqlarga ega bo‘lsalar-da, ular shaxsiy manfaatlarga ega bo‘lmaydilar.