I tema. Kurstın ma’qseti ha’m wazıypaları. Usı lektsiyada «Gidrometriya»

Sınaw sawalları

1. 
   Vertikaldag’ı ortasha tezlikti esaplaw usılların aytıp berin’.
   
2. 
   Ortasha tezlikti esaplawda qollanılatug’ın empirik ten’lemelerdi jazıp berin’.
   
3. 
   Grafik usılda ortasha tezlik qanday esaplanadı?
   
4. 
   Kalqımalardın’ qanday turlerin bilesiz?
   
5. 
   Qalqımalardın’ kanday qolaylıqların bilesiz?
   

Ozi jazar suw olsheu postları(samopisetsler)
Darya suuının sutkalı terbelisi keskin ha’m ulken bolgan jagdaylarda.guzetiu kıyın bolgan jerlerde ornatıladı.Bunday postlarda suu kaddinin terbelisi maxsus lentalarga jazıp barıladı. Lentalar 12 saatka, 24 saatka, 16 sutkaga, 1 ayga ha’m 3 ayga shekem jazıuga molsherlengen bolıuı mumkin. Bunday postlarda tiykargı asbap samopisets bolıp esaplanadı. Onın turleri kop bolıp.tiykarınan Valday tipindegi samopitsesler ken tarkalgan.
Samopisets eki bolimnen duzilgen boladı:
1) suu kaddi datchigi (kabıl kılıushı kurılma);
2) Jazıu kurılmasınan ibarat.
Suw kadi datchigi monometriyalı yamasa kalkıma printsipine tiykarlangan bolıuı mumkin.En kop taralganı-kalkıma tipindegi kurılmalar bolıp esaplanadı.
Jazıu kurılması tiykarınan tomendegi bolimlerden ibarat boladı:
1) baraban; 2) saat mexanizmi; 3) joneltiriushi sterjen; 4)perolı karetka; 5) xarekettegi oray; 6) jukler.
Samopitses suu kaddi terbelisin tort kıylı masshtabta: 1:1; 1:2; 1:5; 1:10 manislerinde jazıu kabıl kılıngan.
Samopisetsti eki turli usıl menen ornatıu mumkin:
1)Aral tipinde;
2) kurgak tipinde.
Ozi jazar suu olsheu postlarında guzetiuler alıp barıu ha’m samopitses lentasın kayta isleu. Ozi jazar suu olsheu postlarında samopitsesten baska apiuayı reykalı yamasa kazıklı post bolıuı tiyis. Apiuayı post samopitses ornatılgan kudıktın diyualına jabıstırılgan reyka turinde yamasa sol posttın kasında reyka yamasa kazık korinisinde bolıuı mumkin.
Reykalı postı ornatıudagı tiykargı makset samopitses lentasına jazılgan suu kaddileri biyikliklerin "0" grafik tegisligine keltiriu bolıp tabıladı.
Guzetiushi guzetiu alıp barıu ushın postka kelgende birinshi naubette reykadan san manisin esaplap ha’m onı "0" grafik tegisligine keltirip, samopitsess lentasına belgi koyıp jazadı ha’m lentanı barabannan aladı.Keyin belgi kasına uakıttı jazıp koyaadı.Sonınnan barabanga jana lentanı oraydı ha’m samopitsesske ornatıp,saat mexanizimin burap,peroni tazalap sıya kuyıp koyaadı. Guzetiu uaktına karap karetkanı lentadagı tiyisli jerge tuurılap,diskanı xareketke keltirgen xalda lentaga belgi koyaadı ha’m sol belgi kasına guzetiu saatı,minutı ha’m "0" grafikka katnası(nisbatan) biyikligin jazıp koyaadı.
Suw olsheu postlarında orınlanatugın islerdin kolemi sol post aldına koyılgan uazıypalarga baylanıslı boladı. Orınlanatugın is kolemi suu olsheu postının raryadınada baylanıslı boladı. Suw olsheu postlarının ha’m mesinin orınlaytugın islerinin tartibi tomendegishe:
a) suu kaddi biyikligin olsheu;
b) suu temperaturasın olsheu;
v) muz kalınlıgın olsheu;
g) muz ustindegi kardın kalınlıgın olsheu.
Bulardan baska meteorlogiyalık stantsiya uzak aralıkta jaylaskan bolsa (50 km den uzakta),bunday jagdayda birinshi razryadlı meteopost dasturi boyınsha guzetiulerde alıp barıladı.
1-razryadlı suu olsheu postında suu kadi,suudın ılaylıgınan proba alıu,kol ha’m suu saklagıshlarda tolkın elementlerin olshep barıu,jauın mugdarın olsheu,kardın kalınlıgın ha’m tıgızlıgın anıklap barıu,topıraktın muzlau xadiyselerin guzetiu isleri orınlanadı.
2-razryadlı postlarda bolsa tek gana suu ılaylıgınnan namuna(proba) alınbaydı.
Suw kaddin ozi jazıp barıushı suu olsheu postlarında sutkada bir marte(azangı saat 8 de),apiuayı postlarda eki marte: azanda 8 de ha’m keshte 20 da alıp barıladı. Bul guzetiuler daryanın suu rejimine karap kobeytiriliui mumkin.Maselen xar 2 saatda, 4 saatda ha’m t.b. Guzetiuler standart tipindegi arnaulı KG- 1 daptershesine jazıp barıladı.
Suw dın temperaturasın guzetiu muddetleri sutkasına 2 marte (saat 8-20 da) guzetiledi,yagnıy suu kaddine mes rauishte alıp barıladı. Suw dın temperaturasın olsheu ushın suu olsheu postı kurılgan jerden oz aldına orın ajıratamız.Ol kurgaktan 1,5 m ishkeride ha’m 30 sm terenlikke ornatıladı.
Darya kenligi 10 m ha’m onnan kishi bolsa.suu temperaturası daryanın ortasında olshenedi.Suw olsheu postları uakıtsha kurılgan bolsa daryalarda suu temperaturası olshenbeydi.
Guzetiu daptershesi bir ayga molsherlengen boladı.Dapterge guzetiushi suu kaddin,xaua temperaturasın,muzlau xadiyselerin jazıp baradı.Guzetiulerdi "0" grafikke keltiredi. Olardın ortasha kunlik manislerin anıklau kerek boladı.Ay tamam bolgannan keyin guzetiushi eki nuskada guzetiu daptershesin gidrologiyalık stantsiyaga alıp kelip tapsıradı. Stantsiyanın sol postka bekitilgen texnik kaniygesi dapterdi tekserip,onı kayta isleu islerin orınlaydı:
1) daptersheni arnaulı - nazerde tekseriu;
2) reyka yamasa kazık arttırmaların anık belgileu ha’m suu kaddin "0" grafikke keltiriu lazım;
3) Guzetiu maglıumatlarınan ortasha sutkalı,ortasha 10 kunlik.ortasha aylık,bir ay ishindegi max ha’m min suu kaddilerin esaplaydı;

4. 
   Gidrometeorologiyalık elementlerdin (,t⁰_suu,t⁰_xauo,x) uakıt ishinde terbelisi kompleks grafigi sızıladı.Bul grafik guzetiulerdin tuurı alıp barılganlıgın baklau imkaniyatın beredi.