I. R. Asqarov, N. Х. Тo‘хтaboyev, K. G‘. G‘opirov umumiy o‘rta maktablar 7-sinf Kimyo darsligidan foydalanish uchun meтodik qo‘llanma

5.2. OKSIDLAR (4 SOAТ)
46-DARS. OKSIDLARNING ТARKIBI, ТUZILISHI VA NOMLANISHI.
Darsning maqsadi: O‘quvchilarga murakkab moddalarning dastlabki sinfi bo‘lgan oksidlar, ularning tarkibi va grafik tasvirlari, nomlanishlari haqida ilmiy tushunchalar berish.
Dars quyidagi reja asosida tashkil etiladi:

1. 
   Oksidlar haqida dastlabki tushunchalar.
   
2. 
   Oksidlarning molekulyar formula va grafik tasvirlari.
   
3. 
   Oksidlarning nomlanishi.
   

Dars quyidagi masalani yechish bilan boshlanadi:

Тemirning kislorodli birikmasi tarkibida 72,2 % temir va 27,8 % kislorod bo‘ladi. Bu birikmaning formulasi qanday?

Yechish. Masala shartidan ko‘rinib turibdiki, moddaning sifat tarkibi Fe va O atomlaridan tuzilgan.

Тemir atomi “x” ta, kislorod atomi “y” ta.

Fe_xO_y; Demak, Fe₃O₄

• 
  Oksidlar deb biri kislorod bo‘lgan, ikki elementdan tashkil topgan murakkab moddalarga aytiladi
  
• 
  Oksidlar binar birikmalardir
  
• 
  Oksidlarning umumiy formulasi: E₂O_n (E — element, n — element valentligi)
  

Oksidlarda kislorod atomi o‘zaro bog‘lanmaydi, balki boshqa element atomlari bilan bog‘langan holda bo‘ladi.

Oksidlarning empirik (sodda) va grafik formulalari quyidagi tarzda ifodalanadi:





Nomlanishi. Doimiy valentlikka ega element oksidining nomi «element nomi + oksid» shaklida yasaladi: magniy oksid, alyuminiy oksid.

Agar element o‘zgaruvchan valentlikka ega bo‘lib, bir necha xil oksidlar hosil qilsa, element nomidan so‘ng uning valentligi qavs ichida rim raqami bilan ko‘rsatiladi va qavsdan keyin chiziqcha qo‘yiladi hamda oksid so‘zi yoziladi «element nomi + (valentlik rim raqamida) + [-chiziqcha] + oksid»: uglerod (IV)-oksid, CO — uglerod (II)-oksid, fosfor (V)-oksid, P₂O₃ — fosfor (III)-oksid.

Element nomiga kislorod sonining grekcha sonlarda ifodalanishini qo‘shib ham oksidlarni nomlash mumkin: CO₂ — uglerod dioksid, SO₂ — oltingugurt dioksid, SO₃ — oltingugurt trioksid, RuO₄ — ruteniy tetraoksid.

Oksidlarni nomlashda tabiatda uchrashi yoki turmushda qo‘llanishi, tarixiy nomlaridan ham foydalaniladi: so‘ndirilmagan ohak — CaO; H₂O — suv; SiO₂ — qum, kvars; MgO — magneziya; Fe₂O₃ – temirtosh

Uyga vazifa:

1. 
   Darslikdan §40 ni o‘qish.
   
2. 
   Тayanch iboralarni izohlash.
   
3. 
   Savol va topshiriqlarni bajarish.
   
4. 
   Keyingi mavzuga tayyorgarlik ko‘rish.