|
16-DARS. KIMYOVIY REAKSIYALARNING BORISH SHARТLARI. KIMYOVIY REAKSIYA ТENGLAMALARI. KOEFFITSIYENТLAR.
Darsning maqsadi: O‘quvchilarga kimyoviy reaksiyalarning sodir bo‘lishi uchun ma’lum shartlar bajarilishi zarurligi, har bir shartning bajarilishining o‘ziga xos tomonlarini, kimyoviy reaksiya tenglamasini tuzishdagi qonuniyatlar hamda koeffitsiyentlarning ma’nosi, indeksni farqlash malakalarini singdirish.
Kimyoviy reaksiya tenglamasi kimyoviy hodisalarning ifodasi ekanligini o‘quvchilar ongli tarzda o‘zlashtirishlari kerak.
Dars quyidagi reja asosida tashkil etiladi:
Kimyoviy reaksiyalarning sodir bo‘lishi shartlari:
Issiqlik ta’siri;
Reaksiyaga kirishayotgan molekulalarning o‘zaro to‘qnashish imkoniyatlarini orttirish;
Kimyoviy reaksiya tenglamasining mohiyati va tenglamalar tuzish;
Koeffitsiyentlar;
O‘quvchilarga quyidagi savol beriladi: “sham yonadimi?”. O‘quvchilardan “Ha, sham yonadi” degan javobni olgach, o‘qituvchi ish stolida turgan shamni ko‘rsatib, “bu sham yonmayaptiku?” deb murojat qiladi.
Shu bilan kimyoviy reaksiyaning sodir bo‘lishi uchun zarur bo‘lgan shartlar haqida tushuncha berila boshlanadi.
Kimyoviy reaksiya sodir bo‘lishi uchun issiqlik berilishi kerak. Yuqorida aytilgan hodisani taxlil qilamiz: sham havoda o‘zgarishsiz turadi, lekin yonib turgan cho‘p uning piligiga tegizilsa, sham suyuqlanadi (fizik o‘zgarish) va pilik orqali shimilib, yona boshlaydi (kimyoviy hodisa) va o‘chirib qo‘yilmaguncha yonishda davom etadi. Bu holda issiqlik berish reaksiyaning boshlanishi uchun kerak, keyin reaksiya jarayonida issiqlik chiqib, reaksiya o‘zicha davom etadi.
Kimyoviy reaksiyaga kirishayotgan moddalarning molekulalari to‘qnashishi kerak. Reaksiyaga kirishayotgan moddalar bir-biriga tegib turishi va ularning ta’sirlashish sathi katta bo‘lishi uchun maydalanadi, kukun holiga keltiriladi yoki eruvchanlik xususiyati yuqori bo‘lsa, eritib ham juda mayda zarralarga aylantiriladi. Bunday holda kimyoviy reaksiya o‘tkazish juda osonlashadi.
Тemirga nam havo kislorodi, oq fosforga havo tegishi bilan sodir bo‘ladigan reaksiyalar uchun moddalarning bir-biriga tegib turishining o‘zi kifoya qiladi. Lekin, ko‘pincha moddalar bu kabi bir-biriga tegib turishining o‘zi kifoya qilmaydi.
Masalan, mis xona haroratida havo kislorodi bilan ta’sirlashmaydi (buning uchun bir necha yillab vaqt kerak bo‘ladi), bu reaksiyani tezda amalga oshirish uchun misni qizdirish kerak bo‘ladi.
Kimyoviy tenglama — bu kimyoviy reaksiyalarning kimyoviy formulalar bilan ifodalanishi
Vodorod va kislorod o‘zaro reaksiyaga kirishib, suv hosil qiladi. Vodorod, kislorod va suvning kimyoviy formulasi ma’lum: H2, O2, H2O;
Kimyoviy reaksiya tenglamasini yozish uchun yana quyidagilarga e’tibor berish kerak. Reaksiyaga kirishayotgan moddalarning formulalarini “=” ishorasining chap tomoniga, reaksiya natijasida hosil bo‘layotgan moddalarning formulalarini esa o‘ng tomoniga yoziladi. Reaksiyaga kirishayotgan va hosil bo‘layotgan moddalar orasiga “+” ishorasi qo‘yiladi.
Chap tomon H2 + O2 = H2O O‘ng tomon
Chap tomonda reaksiyaga kirishayotgan moddalar, o‘ng tomonda reaksiya natijasida hosil bo‘layotgan moddalar joylashadi.
Reaksiyaga kirishayotgan moddalar tarkibidagi atomlar soni, reaksiya natijasida hosil bo‘lgan yangi moddalar tarkibidagi atomlar soniga teng bo‘lishi kerak. Buning uchun moddalar oldiga koeffitsiyentlar qo‘yish kerak.
Bu reaksiya tenglamasida chap va o‘ng tomondagi kislorod atomlari teng emas, shuning uchun suv molekulasining oldiga kislorod atomlari sonini tenglashtirish uchun 2 koeffitsiyentini qo‘yiladi.
H2 + O2 = 2H2O
Bunda tenglamaning chap va o‘ng tomonida kislorod atomlari soni tenglashadi, lekin, o‘ng tomonda vodorod atomlari 4 ta, chap tomonda esa 2 ta bo‘lib qoladi. Vodorod moddasi oldiga 2 koeffitsiyent qo‘yilsa, vodorod atomlari soni teng bo‘ladi va reaksiya tenglamasidagi «=» belgisi o‘z ma’nosiga mos keladi.
2H2 + O2 = 2H2O
Тenglamaning chap va o‘ng tomonidagi atomlar soni tenglashdi va to‘g‘ri yozildi. Bu tenglama «ikki ash ikki plyus o ikki teng ikki ash ikki o» tarzida o‘qiladi.
Dars davomida darsdan so‘ng uy topshirig‘i qilib, kimyoviy reaksiya tenglamalarini yozish va tenglamaning chap va o‘ng tomonidagi atomlar sonini tenglash uchun koeffitsiyentlar qo‘yishga doir mashqlar bajariladi.
Тabiiy gaz (CH4) kislorodda (O2) yonib, karbonat angidrid (CO2) va suv (H2O) hosil qiladi. Ushbu reaksiya tenglamasini yozing va tenglang.
Quyidagi reaksiya tenglamalarida tushirib qoldirilgan koeffitsiyentlarni topib qo‘ying.
2Al + ?Cl2 = ?AlCl3
?Al + 3O2 = ? Al2O3
?P + ?O2 = 2P2O5
2H2O2 = ?H2O + O2
Zn + ?HCl = ZnCl2 + H2
?Al + 3H2SO4 = Al2(SO4)3 + ?H2
Uyga vazifa:
Darslikdan §14 ni o‘qish.
Тayanch iboralarni izohlash.
Savol va topshiriqlarni bajarish.
Keyingi mavzuga tayyorgarlik ko‘rish.
Do'stlaringiz bilan baham: |
