120
bildiradi. Yorug‘lik simmetriyasi – bu
sahna maydoni qismlarining
(rang, yorug‘lik oqimining kengligi va shunga o‘xshashlar nuqtai nazar
bilan qaraganda) bir xil yoritilganligi.
Simmetriya
– yorug‘lik kopozitsiyasida birlik va badiiy ifodalilikka
erishish mumkin bo‘lgan vositalaridan bittasi. Biroq simmetriyaning
yo‘qligi yoki buzilishi – asimmetriya – ko‘proq tabiiydir. Asimmetrik
yorug‘lik kompozitsiyasi odatda obrazning dinamikligini ta’kidlash
uchun, noturg‘un taasurotlar - fizikaviy, ruhiy va shunga o‘xshashlar
hosil qilish uchun qo‘llaniladi. Biroq asimmetriya muvozanatni rad
etmaydi.
Muvozanatni ko‘rish taasuroti umumiy
holatda kompozitsiyaning
geometrik markaziga nisbatan siljigan birorta nuqtaga (ko‘rish markazi)
nisbatan yorug‘lik tasviri elementlarini muvozanatga keltirish bilan
erishiladi. Asimmetrik yorug‘lik kompozitsiyalarida muvozanat ochroq
(yengilroq) shakllarni tasvirning chetlariga yaqinlashtirish bilan va t
o‘qroq (og‘irroq) shakllarni markazga to‘plash bilan amalga oshiriladi.
Diagonal bo‘yicha qurilgan kompozitsiya dinamika taasurotini hosil
qiladi va umuman turg‘in hisoblanadi. Teatrda
surat tekisligi sifatida
sahna oynasi hizmat qiladi. Yorug‘lik kompozitsiya rasmi yorug‘lik
surati syujetining markazidan boshlanadi. Surat tekisligida mana shu
markazni va uning joylashgan o‘rnini aniqlash shart.
Spektalni yoritishda bu masalalar – yiroqlik va yoritilganlik - bir
vaqtda yechiladi. Masalan, bitta odam birinchi planda, boshqasi
to‘rtinchi planda turgan bo‘lsin. Ikkitasi ham bir xil yaxshi yoritilgan.
Shunday qilib, yorug‘lik tasvirining ikkita ob’ekti
ham bir xil
ahamiyatga ega bo‘ladi. Yorug‘lik tasvirini normal idrok qilish kadrning
surat tekisligidan uncha uzoqlashganda amalga oshadi. Surat tekisligini
to‘ldirishda quydagilar muhim hisoblanadi:
- bosh ob’ektning markaziy holatini ta’minlash;
- surat tekisligini to‘ldirishda muvozanat tamoyiliga (vertikal va
gorizontal o‘lchamlar nisbati, simmetriya, asimmetriya) rioya qilish;
– fon va markaziy ob’ektning o‘zaro munosabatini aniqlash.
Yorug‘lik kompozitsiyasining asosiy ikkita turi farqlanadi: frontal
va hajmli-fazoviy.
Frontal yorug‘lik kompozitsiyasining
oddiy turi
vertikal va gorizontal bo‘yicha nisbatan bir tekis yoritilgan va
tomoshabinga yuza qismi bilan qaratilgan tekislik hisbolnadi.
Tomoshabindan boshlab shaklni chuqurlik bo‘yicha yoritish
bo‘ysinuvchi ahamiyatga ega bo‘ladi.
Frontal kompozitsiyaning
elementlari odatda o‘zaro joylashuvida chuqurlik bo‘yicha rivojlanishni
121
hosil qilmaydi va sirtni bo‘laklarga bo‘ladigan mayda relef sifatida
qabul qilinadi. Tomoshabin zalining ixtiyoriy nuqtasidan qaralganda
frontal kompozitsiyaning ko‘rinishi imkoniyati boricha bir xil bo‘lishi
shart.
Frontal
kompozitsiya
yoritilganda
vertikal
va
gorizontal
o‘lchamlarining o‘zaro nisbatlari saqlanishi kerak: agar bittasi judayam
kichik bo‘lib qolsa, tekislik chiziqqa aylanadi. Agar ko‘z nigohining
chuqurlikka harakati natijasida uchinchi o‘lchov – chuqurlik paydo
bo‘ladigan bo‘lsa, unda qismlarga ajratishda
frontallik buzilishi
mumkin.
Hajmiy-fazoviy
kompozitsiya
uchta
fazoviy
koordinatlari
rivojlangan shaklni ifodalab, qoida bo‘yicha atrofida harakat tashkil
etiladigan berk tashqi sirtga ega bo‘ladi. Shu sababli hajmiy
kompozitsiya eng avval hamma tomondan idrok qilish hisobiga quriladi.
Hajmiy kompozitsiyaning ifodaliligi va idrok qilishning aniqligi qator
sharoitlarga:
shaklni
hosil
qilayotgan
sirtning
ko‘rinishiga,
tomoshabinga nisbatan shaklning masofasi va rakursiga bog‘lik bo‘ladi.
Hajmiy-fazoviy kompozitsiya har doim atrofida o‘rab turgan fazo bilan
o‘zaro ta’sirlashadi.
Moddiy elementlar (sirtlar, hajmlar) va ular orasidagi bo‘shliqlar
(maydonlar) yoritilganliklari qo‘shilib, bitta kompozitsiyaning o‘zida
muhit ifodalilikni ko‘paytirishi yoki kamaytirishi mumkin.
Hajmiy
kompozitsiya, yuqorida aytilgandek, uch o‘lchamli shaklni hosil qilgan
holda fazoning uchta koordinatlari bo‘yicha massaning taqsimlanishi
bilan tavsiflanadi. O‘z atrofida harakatlanishni tashkil qiladigan nisbatan
berk sirt hajmiy kompozitsiyani tavsiflaydi. Shunday qilib, yorug‘lik
bo‘yicha hajmiy kompozitsiya hamma tomondan
idrok qilish hisobiga
quriladi. U chuqurlikkka bo‘lgan harakatni nazarda tutadi. Bunday
kompozitsiyada o‘ziga xos va ustun turuvchi belgi – qandaydir bitta
shakl yoki guruh emas, balki shaklni yoritishda hosil bo‘ladigan fazodir.
Bu yerda simmetriya yoki assimetriya qoidasi tamoyil jihatidan o‘sha
frontal kompozitsiyani yaratishdagi kabi bo‘ladi. Asimmetrik hajmiy
kompozitsiyaning butunligi uchun hamma yoritilgan elementlarning
ko‘rishga oid muvozanati talab qilinadi.Hajmiy-fazoviy kompozitsiya
frontal kompozitsiyadagi kabi bir yoki bir nechta simmetriya o‘qlariga
ega bo‘lishi mumkin yoki asimmetrik qurililadi. Hajmiy-fazoviy
kompozitsiyani yechishda quyidagi vazifalar vujudga keladi:
122
- tashkil qilinayotgan joyda ham alohida shakllarni, ham
guruhlarni, ularning o‘zaro joylashganligini hisobga olgan holda
yoritish;
- asosiy joyni bo‘laklash natijasida hosil bo‘lgan, bo‘ysinadigan
fazo va shakllar orasidagi oraliqni yoritish;
– hamma elementlarni asosiy nuqtai nazarga asosan aniq
orientirlash.
Joyning chuqurligini berish chiziqli va havoli (yorug‘rangli)
perspektiva yordamida amalga oshiriladi.
Yirik shakllar maydalariga
qaraganda yaqinroq joylashganga o‘xshaydi. Ular ko‘proq aniq va relefli
bo‘lib ko‘rinadi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
