I qism. Fotometriya asoslari

Q
– spektrdagi hamma ranglarni to‘liq yutadigan sirt qora rangli 
bo‘lib idrok qilinadi.
Ya 
– yashil yorug‘lik filtri, tanlab yashil, ko‘k, havorangni, qisman 
sariqni o‘tkazadi, natijada yashil rang ma’lum tusda idrok qilinadi;
Qz
– qizil qaytaruvchi sirt tanlab qizilni, to‘q sariqni, sariqni, 
qisman binafsha rangni qaytaradi, natijada qizil rang ma’lum tusda idrok 
qilinadi. Har qanday xromatik jism (bo‘yalgan, shaffof yoki noshaffof) 
«xususiy» rangi nurlarini qaytaradi yoki o‘tkazadi va hususiy rangiga 
qo‘shimcha rangni yutadi. 
Qz 
O 
Q 
Ya 

---

288 
a b
 
31 –rasm
. 
Ranglarni aralashtirishning additiv (qo‘shuvchi) va subtraktiv (ayruvchi) 
optik usullari: 
a) qizil, yashil va ko‘k rangli yorug‘lik manbalarinining 
monoxromatik yorug‘lik oqimlarini qo‘shish bilan ranglarni hosil 
bo‘lishi; juft ranglarning bir-birini to‘sgan joylari oq ekranga 
proyeksiyalanganda sariq, havorang va qirmizi ranglar, markazda esa oq 
rangli dog‘ hosil bo‘ladi; 
b) qirmizi, havorang va sariq rangli yorug‘lik filtrlar yordamida oq 
rangdan mos holdagi ranglarni ayrib olish bilan hosil qilingan ranglar: 
bir-birini to‘sgan joylari oq ekranga proyeksiyalanganda qizil, binafsha 
va yashil ranglar, markazda esa qora rangli dog‘ hosil bo‘ladi.
41 – rasm. I.V.Gyotening 6 - sektorli rang doirasi 

---

289 
5I – rasm. Toza xromatik ranglarning oqartirilgan va qoraytirilgan ranglarga 
pog‘onasimon o‘tishini namoyish qiladigan I.Ittenning 12-nurli rang yulduzi.
61 – rasm. 24-sektorli standart rang doirasi. 
Rang tuslarining ketma-ketligi: 
1) Sariq; 2) zarg‘aldoqsimon-sariq; 3) sariq-zarg‘aldoq; 4) sariqsimon-
zarg‘aldoq; 5) zarg‘aldoq; 6) qizilsimon-zarg‘aldoq; 7) zarg‘aldoq-qizil; 

---

290 
8) zarg‘aldoqsimon-qizil; 9) qizil; 10) qirmizisimon-qizil; 11) qirmizi; 
12) binafshasimon-qirmizi; 13) binafsha; 14) ko‘ksimon-binafsha; 15) 
ko‘k-binafsha; 16) binafshasimon-ko‘k; 17) ko‘k; 18) yashilsimon-ko‘k; 
19) ko‘k-yashil; 20) ko‘simon-yashil; 21) yashil; 22) sariqsimon-yashil; 
23) sariq-yashil; 24) yashilsimon-sariq. 
7I – rasm. I.Ittenning 12-sektorli rang doirasi. Uning ichiga uchta asosiy mustaqil 
ranglarni ifodalovchi uchburchak hamda bu ranglarning aralashmasini ifodalovchi 
oltiyoqlik burchak kiritilgan.

---

291 
8I – rasm. YoXK – Yoritish bo‘yicha xalqaro komissiya (MKO - 
Mejdunarodnoy komissii po osveщeniyu) ning rang grafigi – 
kolorimetriya sohasida va ranglarni aniqlashda tadqiqot quroli. Bu yerda 
monoxromatik yorug‘lik bilan aks ettiriladigan hamma ranglarning 
rangdorlik sohasi chegarasi bo‘ylab grafikda joylashtirilgan bir nechta 
asosiy rang tuslari ranglarining to‘yinganligi (tozaligi) o‘zgarishining 
strukturasi namoyon qilingan.