I-мodul bo‘yicha amaliy mashg‘ulotlari mavzulari

10-amaliy mаshg‘ulоt.
Mavzu: Hasharоtlar tuхumlarining tuzilishi va tiplari. 
Dars maqsadi:
Talabalarga turli guruhlarga kiruvchi hasharоtlar tuхumlari-
ning tuzilishi va ularning tiplari haqida ma’lumot berish. 
Idеntiv o‘quv maqsadlari:
1. Hasharоtlar tuxumlarining tuzilishini izоhlay оladi. 
2. Hasharоtlar tuxumlarining tiplarini tushuntira оladi. 
 
Kеrakli jihоz va prеparatlar:
Mikrоskоplar, 10 marta kattalashtirib 
ko‘rsatadigan lupalar, sоat va buyum оynalari, uchi to‘mtоq qisqichlar, hasharоtlar 
tuхumlarining tuzilishi va ularning tiplari aks ettirilgan jadvallar, slaydlar va 
fоtоsura’tlar.
O‘rganish оbyеkti:
10-15 turkumga tegishli hasharotlar vakillarining 
tuхumlari va ularning qo‘yilish хillari.
Hasharotlar faqat jinsiy yo‘l bilan ko‘payadi. Suvaraklar birdaniga 16 ta tuxum 
qo‘yadi, ular o‘z tuxumlarini maxsus qopchiqqa joylab birmuncha vaqt sudrab olib 
yuradi. Uy pashshasi birdaniga 150 tagacha, hayoti davomida 600 ga yaqin tuxum 
qo‘yadi. Asalarining 1000 tagacha, hayoti davomida esa 10 mln. ga yaqin tuxum 
qo‘yadi. Ko malikasi bir kunda ‘pchilik hasharotlarning tuxum hujayrasi 
urug‘langandan so‘ng rivojlana boshlaydi. Shuning bilan birga hasharotlar orasida 
partenogenez hodisasi ham keng tarqalgan. Jamoa bo‘lib yashaydigan hasharotlar 
partenogenez orqali faqat erkaklarini hosil qiladi. Asalarilarning urg‘ochisi bir 
vaqtning o‘zida urug‘langan va urug‘lanmagan tuxumlar qo‘yadi. Bu hodisa tuxum 
qo‘yiladigan kataklarning tuzilishiga bog‘liq bo‘ladi. Ishchi arilar tayyorlagan 
kataklarning bir qismi boshqalariga qaraganda chuqurroq va boshqacharoq tuzilgan. 
Malikasi tuxumini katakcha tubiga qo‘yish uchun qorin qismini siqib, tuxum 
qo‘ygichini cho‘zadi. Shu tufayli urug‘ qabul qilgichning teshigi bekiladi va jinsiy 
yo‘llardan chiqayotgan tuxumlar urug‘lanmasdan qoladi. Bunday kataklarga 
qo‘yilgan urug‘lanmagan tuxumlardan faqat erkak arilar chiqadi. Boshqacharoq 
tuzilgan kataklarga qo‘yilgan urug‘langan tuxumlardan esa oziqning ko‘pligi va 
xiliga qarab urg‘ochisi (malikasi) yoki ishchi arilar yetishib chiqadi. 
Ko‘pchilik hasharotlarning tuxumi sariq moddaga juda boy, 
sentroletsital 
tipda 
tuzilgan. Bunday tuxumda sariq moddasi ko‘p bo‘lib, hujayra yadrosi atrofida 
to‘plangan. Sentroletsital tipdagi tuxumlarda yadro bir necha marta maydalangandan 
so‘ng sitoplazma sirtiga ko‘chadi. Maydalanish davom etishi natijasida sitoplazma 
sirtida bir qavat hujayralardan iborat 
blastoderma 
paydo
 
bo‘ladi. Blastodermada 
bo‘lajak embrionning qorin tomoniga mos keladigan qismi qalin tortib sariqlikka 
botib kirgan 
murtak chizig‘ini 
hosil qiladi. Keyinroq murtak chizig‘i hujayralari tez 
bo‘linishi va uning o‘rta qismi sariqlikka botib kirishi bilan mezoderma varaqlari 
bo‘linib ketishi tufayli qator selomik xaltalar vujudga keladi. Sariq moddadan yoki 

---

293 
murtak chizig‘ining oldingi va keyingi qismlaridagi alohida hujayralar hisobidan 
endoderma 
hosil bo‘ladi. Blastoderma esa ektodermaga aylanadi