I-mavzu: Korxonalarning tashkiliy huquqiy asoslari

Ta’sis  shartnomasi

  korxonaning  tashkil  qilinishi  va  yakka  tarzda  yoki 

hamkorlikdagi  faoliyatning  boshlanishini  tavsiflovchi  hujjatdir.  U  shuningdek, 

tashkil  etilayotgan  korxonaning  Nizomini  tо‘ldiruvchi  hujjat  ham  hisoblanadi. 

Ta’sis  shartnomasida  korxonani  tashkil  qilish  tartibi,  daromad  va  xarajatlarni 

qatnashchilar  о‘rtasida  taqsimlash  shartlari,  korxona  tashkilotchilari  (muassislar) 

tarkibidan chiqish shartlari belgilab qо‘yiladi. 

Ta’sis  shartnomasi  asosida  kо‘pincha  kichik  korxonalar,  xо‘jalik 

о‘rtoqliklari  va  shu  kabi  subyektlar  faoliyat  yuritadi.  Masalan,  о‘rtoqlik  yoki 

korxonaning  ta’sis  shartnomasida  boshqaruv  faqat  barcha  ishtirokchilarning 

roziligi  bilangina  emas,  balki  qaror  kо‘pchilik  ovoz  bilan  qabul  qilinishi 

mumkinligi  ham  belgilab  qо‘yilishi  mumkin.  Biroq  ta’sis  shartnomasida 

ishtirokchilar  ovozini  aniqlashning  boshqa  tartibi  ham  kо‘rsatib  о‘tilishi  mumkin. 

Tо‘liq  о‘rtoqchilik  korxonalarining  daromad  va  xarajatlari  agar  shartnomada 

boshqa  tartib  kо‘rsatilmagan  bо‘lsa,  ishtirokchilar  о‘rtasida  ularning  umumiy 

kapitaldagi ulushiga mos ravishda taqsimlanadi. 

Korxona  davlat  rо‘yxatiga  olingan  kundan  boshlab  kiritilgan. Korxonani 

tugatish  va  qayta  tashkil  etish  mulk  egasining  qarori  bilan  va  mehnat  jamoasi 

ishtirokida  yoxud  sudning  qarori  bilan,  shuningdek:  uni  bankrot  deb  topish 

---

tо‘g‘risida; agar  korxona  faoliyatini  taqiqlash  tо‘g‘risida  qaror  qabul  qilinsa; agar 

sud qarori bilan ta’sis hujjatlari boshqa hollarda haqiqiy emas deb topilgan bо‘lsa. 

Korxonani  boshqarish  nizomga  muvofiq  egasining  huquqlari  va  mehnat 

jamoasining о‘zini о‘zi boshqarish prinsiplari uyg‘unligi asosida amalga oshiriladi. 

Korxonani boshqarish huquqini korxona kengashiga yoki korxona ustavida kо‘zda 

tutilgan  va  egasi  va  mehnat  jamoasining  manfaatlarini  ifoda  etadigan  boshqa 

organga berishi mumkin. 

Korxonaning  mulki  asosiy  vositalar  va  aylanma  mablag‘lardan,  shuningdek 

qiymati  korxona  balansida  aks  etadigan  boshqa  qiymatlardan  iborat. Uning 

shakllanish manbalari: 

- muassislarning pul va moddiy hissalari; 

- asosiy va boshqa faoliyat turlaridan olinadigan daromadlar; 

- qimmatli qog‘ozlardan olinadigan daromadlar; 

- banklar va boshqa kreditorlarning kreditlari; 

- kapital qо‘yilmalar va byudjetlar datatsiyalari; 

- tashkilotlar va fuqarolarning beg‘araz yoki xayriya badallari va boshqa manbalar. 

Kompaniya  mulkni  о‘z  xohishiga  kо‘ra  ishlatadi  va  tasarruf  etadi:  sotadi, 

bepul beradi, almashadi yoki ijaraga oladi. 

Korxonaning  iqtisodiy  faoliyati  moliyaviy  natijalarining  umumlashtiruvchi 

kо‘rsatkichi  foyda  (daromad)  bо‘lib,  undan  foydalanish  egasi  tomonidan 

belgilanadi. 

Korxona ish haqi jadvalini mustaqil ravishda belgilaydi, xodimlarga ish haqi 

va boshqa daromad turlarini, shakllarini, tizimlarini va miqdorlarini belgilaydi. 

Korxona о‘z faoliyatini mustaqil ravishda rejalashtiradi va ishlab chiqarilgan 

mahsulotga  bо‘lgan  talabdan  kelib  chiqqan  holda  rivojlanish  istiqbollarini 

aniqlaydi. Rejalar  mahsulotlar,  ishlar,  xizmatlar  iste’molchilari  va  moddiy-texnik 

resurslarni etkazib beruvchilar bilan tuzilgan shartnomalarga asoslanadi. 

Korxona  о‘z  mahsulotlarini  mustaqil  ravishda  yoki  shartnoma  asosida 

о‘rnatilgan  narxlar  va  tariflarda  sotadi. Xorijiy  sheriklar  bilan  hisob-kitoblarda 

kontrakt narxlari jahon bozorining shartlari va narxlariga muvofiq qо‘llaniladi. 

Davlat  korxonaning  huquqlari  va  qonuniy  manfaatlariga  rioya  etilishini 

kafolatlaydi: mulkchilik shaklidan qat’i nazar, unga biznes uchun teng huquqiy va 

iqtisodiy sharoitlar yaratadi; iqtisodiy qonunlar va rag‘batlar orqali bozorni targ‘ib 

qiladi va tartibga soladi, monopoliyaga qarshi choralarni amalga oshiradi. 

Korxona  shartnoma  majburiyatlarini,  kredit  va  hisob-kitoblarni,  soliq 

tartibini,  mahsulot  sifatiga  qо‘yiladigan  talablarni,  atrof-muhitning  ifloslanishi 

uchun  javobgar. Korxona  ishlab  chiqarish  xavfsizligini,  sanitariya-gigiyena 

meyorlari  va  ishchilari,  aholi  va  mahsulot  iste’molchilarining  sog‘lig‘ini  saqlash 

talablarini ta’minlashi kerak.