I-Mavzu: Korxonalarning tashkiliy huquqiy asoslari
1.1.Korxonalar mohiyati va faoliyatining asosi
Bozor munosabatlari sharoitida korxona butun iqtisodiyotning asosiy
bо‘g‘inidir, chunki korxonada aynan shu darajada jamiyat uchun zarur bо‘lgan
mahsulotlar ishlab chiqariladi, zarur xizmatlar kо‘rsatiladi.
О‘zbekiston
Respublikasining
mustaqillikka
erishishi
milliy
iqtisodiyotimizda miqdor va sifat о‘zgarishlariga sabab bо‘ldi. Bugungi kunda
mamlakatimiz
iqtisodiyoti
jamiyatni
demokratiyalashtirish,
iqtisodiyot
salohiyatlarini mustahkamlash va mamlakatni rivojlangan davlatlar qatoriga
kiritishga yо‘naltirilgan, bozor munosabatlariga о‘tishning mamlakatimiz uchun
maxsus ishlab chiqilgan modeli asosida rivojlanib bormoqda. Bu model
О‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan ilgari surilgan iqtisodiyotni islohot
qilishning beshta muhim tamoyiliga asoslangan hamda xо‘jalik faoliyati yurituvchi
subyektlarning erkinligi, xususiy mulkchilik va tadbirkorlikni himoya qiluvchi
zaruriy qonun hujjatlari bilan belgilab berilgan.
Iqtisodiyotning rivojlanishi uchun talab qilinuvchi ushbu vazifalarning
amalga oshirilishida korxonalarga katta rol ajratilib, ular iqtisodiyotning asosiy
ishlab chiqarish bо‘g‘ini bо‘lish bilan birga mahsulot ishlab chiqarish, aholiga
xizmat kо‘rsatish tufayli iste’molchilarning talablarini ham qondiradilar.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida ma’muriy buyruqbozlik xо‘jaligidan farqli
о‘laroq iqtisodiy faoliyat markazi barcha iqtisodiyotning asosiy bо‘g‘ini bо‘lmish –
korxonalar tomoniga siljib о‘tadi.
Mahsulotlar yaratish va xizmatlar kо‘rsatish muayyan texnologik jarayonlar,
mehnat qurollari materiallari, odamlarning bilimi va kо‘nikmalari ijtimoiy mehnat
taqsimoti va kooperatsiyalashga asoslangan hoda mustaqil amalga oshiriladigan
tizimga aytiladi.
Korxona ish о‘rinlarini beradi ish haqi tо‘laydi soliqlar tо‘lash yо‘li bilan
davlat va ijtimoiy dasturlarni amalga oshirishda qatnashadi.
Aynan korxonada mahsulot ishlab chiqarish jarayonlari va ishchini ishlab
chiqarish vositalari bilan о‘zaro aloqasi amalga oshiriladi.
Korxona о‘z faoliyatini о‘zi boshqaradi, ishlab chiqarilgan mahsulotni
olingan sof foydani soliq va boshqa tо‘lovlarni tо‘lagandan sо‘ng qolgan qismini
tasarruf etadi.
Korxonalarda ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar hajmi va assortimenti,
xilma-xilligi, xom ashyo yetkazib beruvchilar va haridorlar baholarni
shakllantirish, resurslardan tejamli foydalanish, kadrlarni qо‘llash, yuqori unumli
texnika va texnologiyadan foydalanish masalalari hal etiladi.
Korxona
- bu amaldagi qonunchilikka muvofiq ijtimoiy ehtiyojlarni
qondirish va foyda olish uchun mahsulot ishlab chiqarish, ishlarni bajarish yoki
xizmatlarni kо‘rsatish uchun tashkil etilgan (tashkil etilgan) mustaqil xо‘jalik
yurituvchi subekt.
Davlat rо‘yxatidan о‘tkazilgandan keyin korxona yuridik shaxs sifatida tan
olinadi va iqtisodiy oborotda qatnashishi mumkin.
Korxonalar quyidagi xususiyatlarga ega:
1)
Korxona
о‘z
mulkida,
korxona
faoliyatining
moddiy-texnik
imkoniyatlarini
ta’minlaydigan
alohida
mol-mulkni
boshqarish,
xо‘jalik
boshqaruvi yoki tezkor boshqarishga ega bо‘lishi kerak;
2) U о‘z mol-mulki bilan kreditorlar bilan munosabatlarda, shu jumladan
byudjet oldidagi majburiyatlari uchun javob beradi;
3) Korxona о‘z nomidan iqtisodiy muomalada ishlaydi va yuridik va
jismoniy shaxslar bilan barcha turdagi fuqarolik shartnomalarini tuzish huquqiga
ega;
4) Sudda da’vogar va javobgar bо‘lish huquqiga ega;
5) Mustaqil buxgalteriya balansiga, tо‘liq buxgalteriya tizimiga ega bо‘lishi,
davlat organlari tomonidan belgilangan hisobotlarni о‘z vaqtida taqdim etishi;
6) Joriy va boshqa bank hisobvaraqlariga ega;
7) О‘zining tashkiliy-huquqiy shakli kо‘rsatilgan о‘z nomiga ega bо‘lishi
kerak.
Korxona ishlab chiqarish va texnik birlikka, tashkiliy, ma’muriy, moliyaviy
va iqtisodiy mustaqillikka ega.
Ishlab chiqarish va texnik birlashish - bu ishlab chiqarish jarayonining individual
bosqichlarining о‘zaro bog‘liqligini anglatadi, natijada xom ashyo tayyor
mahsulotga aylanadi. U texnik hujjatlarning yagona tizimini, umumiy texnik
siyosatni, mashinalarning yagona tizimini, umumiy yordamchi va xizmat
kо‘rsatish bо‘linmalarining mavjudligini oldindan belgilaydi.
Tashkiliy va ma’muriy mustaqillik korxonaning yagona jamoaga, yagona
boshqaruvga va yuridik shaxs huquqiga ega ekanligini anglatadi.
Moliyaviy va iqtisodiy mustaqillik shundaki, kompaniya о‘z faoliyatini
о‘zini о‘zi ta’minlash asosida tashkil etadi va buxgalteriya hisobi va hisobotining
yagona tо‘liq shakliga ega.
Korxonalarni kо‘plab mezonlarga kо‘ra tasniflash mumkin, eng muhimi
korxonalarni tasniflashda quyidagi omillar mavjud:
- faoliyatning maqsadi va mohiyati,
- ishlatilgan manbalar,
- sohaga qarashli;
- Manzil;
- korxona hajmi;
- mulkchilik shakli;
- tashkiliy-huquqiy shakli kabilar
1. Faoliyatning maqsadi va xususiyatiga kо‘ra korxonalarning ikki turini
ajratish mumkin:
