I мавзу: Иқтисодий ўсиш курсининг мазмуни вазифалари ва унга таъсир этувчи омиллар

НАЗОРАТ ВА МУҲОКАМА УЧУН САВОЛЛАР 
1.
Корреляция коэффициентининг моҳиятини тушунтириб беринг. 
2.
Корреляция коэффициентининг аниқланиш соҳасини ифодалаб беринг. 
3.
Корреляцион ва функционал боғланиш ўртасидаги фарқ нимадан иборат? 
4.
Кичик квадратлар усулининг моҳиятини тушунтириб беринг. 
5.
Эластиклик коэффициентининг иқтисодий моҳиятини тушунтириб беринг. 
6.
Агар кузатувда мавсумийлик мавжуд бўлса у ҳолда қанақа усулдан 
фойдаланилади? 
7.
Иқтисодий ўсишни таҳлил қилиш моделларини тушунтириб беринг. 
8.
Прогноз, гипотеза ва режанинг ўзаро қарқи ва алоқадорлиги нимада? 
9.
Прогнозлаштириш объектининг тизимли таҳлили деганда нимани 
тушунасиз? 
10.
Прогнозлаштириш турлари классификацияси деганда нимани тушунасиз? 

---

221 
10-БОБ. ИҚТИСОДИЙ ЎСИШНИНГ МАТРИЦАЛИ МОДЕЛЛАРИ 
10.1 Статик тармоқлараро баланс модели 
Матрицавий иқтисодий математик моделлар алоҳида олинган корхонадан 
бошлаб бутун республика халқ хўжалигини қамраб олган ҳолда маҳсулотлар ишлаб 
чиқариш ва тақсимлашни таҳлил қилиш ҳамда режалаштириш учун мўлжалланган 
бўлиб, бу юзага келган пропорцияларни ўрганиш, режаларни мувафиқлаштириш 
имконини беради. 
Халқ хўжалиги даражасидаги тармоқлараро баланс (ТАБ) да миллий 
даромаднинг яратилиши ва тақсимланиши, моддий ва меҳнат ресурсларидан 
фойдаланиш, тармоқлар ўртасидаги ишлаб чиқариш алоқалари ҳамда 
ижтимоий маҳсулотнинг ишлаб чиқарилиши ва тақсимланиши ўз аксини 
топади.
Баланс тузишда қуйидагиларга асосланамиз: 
а) ишлаб чиқариш тармоқларини 
i
ҳарфи билан, истеъмолчи тармоқларни 
j
ҳарфи билан белгилаймиз;
i
=1,2,3,...,
n
; 
j
=1,2,3,...,
n
. 
б) халқ хўжалигининг ҳар бир тармоғи балансда ишлаб чиқарувчи ҳамда 
истеъмолчи сифатида қатнашади; 
в) ишлаб чиқариш тармоқларига балансдаги муайян бир қатор, истеъмолчи 
тармоқларига эса муайян бир устун мос келади. 
X
ij
катталиклар 
i
-тармоқда ишлаб чиқарилган ва 
j
-тармоқда истеъмол қилинган 
ишлаб чиқариш воситаларининг қийматини кўрсатади. 
Тармоқлараро баланснинг устунларида ҳар бир тармоқдаги моддий харажатлар 
тузилиши ва соф маҳсулоти аксланади. Фараз қилайлик, жадвалнинг 1-тармоғи 
электроэнергия ишлаб чиқариш, 2-тармоғи кўмир саноати бўлсин. У ҳолда 
x
11
катталик 1-тармоқнинг ўз эҳтиѐжига сарфланган электроэнергия қийматини, 
x
21
эса электрэнергия ишлаб чиқаришдаги кўмир харажатларини кўрсатади. 
Умуман, 1-устундаги 
x
11
, 
x
21
, 
x
31
,..., 
x
n
1
катталиклар 1-тармоқнинг таъминотчи 
тармоқлар бўйича моддий харажатлари тузилишини кўрсатади. 1-тармоқнинг 

---

222 
соф маҳсулоти иш ҳақи (
v
1
) ва соф даромад (
m
1
) нинг йиғиндисидан ташкил 
топган. Моддий харажатлар ва соф маҳсулотнинг жамланмаси эса тармоқнинг 
ялпи 
маҳсулотига 
тенг 
бўлади, 
яъни
X
X
X
X
X
v
m
X
v
m
n
i
i
n
1
11
21
31
1
1
1
1
1
1
1



 







...
. 
Шу каби ҳар бир тармоқ учун қуйидаги тенгликни ѐзиш мумкин: 
X
X
v
m
j
n
j
ij
i
n
j
j






1
1
,
,
(10.1.1.) 
Ишлаб 
чиқариш 
тармоқлари 
Истеъмол тармоқлар 
Пировард 
маҳсулот 
Ялпи 
маҳсулот 
1 
2 
3 
... 
n
1 
x
11
 
x
12
 
x
13
 
... 
x
1
n
 
Y
1
 
X
1
 
2 
x
21 
x
22 
x
23 
... 
x
2
 n
Y
2 
X
2 
3 
x
31
 
x
32
 
x
33
 
... 
x
3
 n
 
Y
3
 
X
3
 
... 
... 
... 
...
... 
... 
... 
... 
n
x
 n
1
x
 n
2
x
 n
3
... 
x
 n n
Y
n
X
 n
Иш ҳақи 
v
1
 
v
2
 
v
3
 
... 
v
n
 
v
c
 
- 
Соф даромад 
m
1
m
2
m
3
... 
m
n
m
c
- 
Ялпи 
маҳсулот 
X
1
X
2
X
3
... 
X
n
- 
X
Тармоқлараро баланснинг сатрларида моддий ишлаб чиқаришнинг ҳар 
бир тармоғидаги йиллик маҳсулот ҳажмининг тақсимланиши ўз аксини топади. 
Масалан, 1-тармоқ қаторидаги 
x
11
, 
x
12
, 
x
13
,..., 
x
1
n
катталиклар электроэнергия 
тармоғи маҳсулотининг шу тармоқнинг ўзида, кўмир саноатида ва барча бошқа 
тармоқларда сарфланган миқдорини кўрсатади. Электроэнергиянинг моддий 
ишлаб чиқаришдан ташқаридаги сарфланиши, яъни сўнгги (пировард) 
истеъмолни 
Y
1
кўрсатади. Пировард истеъмол шахсий (хусусий) ва ижтимоий 
истеъмолдан ташкил топади. 

---

223 
1-сатрдаги барча катталиклар йиғиндиси худди 1-устундаги катталиклар 
йиғиндиси каби натижага, яъни йил давомида ишлаб чиқарилган 
электроэнергия маҳсулотининг қиймат кўринишига тенг бўлиши керак: 
i
n
j
ij
n
y
X
Y
X
X
X
X
X










1
1
1
13
12
11
1
...
Худди шунингдек ихтиѐрий олинган ишлаб чиқариш тармоғи учун: 
X
X
y
i
ij
j
n
i




1
. 
(10.1.2) 
Кўриниб турибдики, бундай тенгламалар сони 
n
та, яъни 
i
=1,2,3,...,
n
. Бу 
тенгламалар моддий ишлаб чиқариш тармоқлари маҳсулотларининг тақсимот 
тенгламалари дейилади. Шундай қилиб, баланс маълумотларининг алоҳида 
тармоқлар бўйича қаралиши йиллик маҳсулотнинг қиймат жиҳатидан 
таркибини бу маҳсулотларнинг фойдаланиш учун тақсимланишини кўрсатар 
экан.
ТАБ тўртта қисм - квадрантлардан иборатдир.