I мавзу: Иқтисодий ўсиш курсининг мазмуни вазифалари ва унга таъсир этувчи омиллар



Download 2,29 Mb.
Pdf ko'rish
bet65/89
Sana03.04.2023
Hajmi2,29 Mb.
#924313
1   ...   61   62   63   64   65   66   67   68   ...   89
Bog'liq
fac0073ef6c6dff9c4117a4af3591edc ИҚТИСОДИЙ ЎСИШ МОДЕЛЛАРИ

y
x
n
i
i
i
n
y
y
x
x
r









1

(9.1.4) 















































n
i
n
i
n
i
n
i
n
i
n
i
n
i
y
y
n
x
x
n
y
x
xy
n
r
1
2
1
2
1
2
1
2
1
1
1

(9.1.5) 
Корреляция коэффициенти 
1
1



r
оралиғидаги қийматга эга бўлади. 
Корреляция коэффициентининг манфий қиймати ҳодисалар ўртасида тескари 
боғланиш мавжуд эканлигидан далолат беради. Айрим ҳолларда корреляциянинг 
индекси ѐки коэффициенти билан бир қаторда, детерминация коэффициенти 
2
r
d

деб аталувчи кўрсаткич ҳам аниқланади. Детерминация коэффициенти натижа 
кўрсаткичи ва вариациясининг қайси қисми омил кўрсаткичлари вариацияси билан 
боғланганлигини кўрсатади. Агар таҳлил таъсир қилаѐтган омил қийматининг 
ўзгаришига мувофиқ ҳодисалар қиймати тахминан бир текисда ўзгаришини кўрсатса, 
у ҳолда тўғри чизиқли боғланиш мавжудлигини кўрсатади. Мабодо бу ўзгариш бир 
текисда бўлмаса, унда эгри чизиқли боғланиш бўлади.
Иқтисодий тадқиқотларда қўлланилаѐтган корреляцион формулалар 
турли шаклга эга. Иқтисодий қаторлар динамикаси ўртасидаги боғланишлар 
чизиғи шаклини аниқлаѐтганда, кўпчилик ҳолларда қуйидаги шакллардан 
фойдаланилади: 
Чизиқли 

x
a
a
y
1
0


Иккинчи даражали парабола - 
2
2
1
0
x
a
x
a
a
y



Учинчи даражали парабола - 
3
3
2
2
1
0
x
a
x
a
x
a
a
y




n
- даражали парабола - 
n
n
x
a
x
a
x
a
a
y





...
2
2
1
0
Иккинчи даражали гипербола - 
x
a
a
y
1
0



- Иккинчи даражали гипербола - 
b
x
a
a
y
1
0


Логарифмик - 
x
a
a
y
1
0
log


Ярим логарифмик - 
x
a
a
y
ln
1
0




193 
Кўрсаткичли функция - 
x
a
a
y
1
0

Даражали функция - 
1
1
0
a
x
a
y

Логистик функция - 
bx
e
a
a
y



1
0
1
Функциялар параметри одатда энг кичик квадратлар усули билан 
аниқланади. Нормал тенгламалар тизими (7) тизимга ўхшаш бўлади. Логистик 
функцияда 
y
ни қиймати олдин 
x
нинг текис ўзгаришда тезлатилган суръатда 
ортиб боради. 
Регрессия тенгламасининг шаклини танлашда қуйидагиларга риоя қилиш 
лозим: 
1. Боғланишнинг умумий шакли, боғланишнинг табиати ва ҳарактерига 
нисбатан профессионал тушунча мос келиши керак. 
2. Имкони борича интерпретация ва амалий қўллашда осон бўлган 
тенгламаларнинг энг содда шаклларидан фойдаланиш лозим. Бошланғич 
маълумотларнинг график тасвири - тарқоқ диаграмма ва регрессияларнинг 
эмпирик чизиқлари регрессияларни тенглама шаклларини танлашда ѐрдам 
кўрсатади. 
Жараѐнлар қаторининг битта натижали таъсирини тўпламли корреляцион 
таҳлил ўрганади. Тўпламли корреляцион таҳлилнинг шарт-шароити худди 
корреляцион таҳлил сингари бўлади. Одатда тўпламли корреляция бевосита 
тўпламли регрессион таҳлил билан бевосита алоқада таҳлил қилинади. 
Тўпламли 
регрессия 
тенгламаси 
оддий 
масштаб, 
яъни 
регрессия 
тенгламаларига кирувчи ўзгарувчи бир маромдаги нормал ва нормаллашган 
масштабда ѐки қиѐслаш бирлигида ифодаланган ўзгарувчилар шаклида 
тузилиши мумкин. 
Регрессия тенгламаси сифатида кўпинча чизиқли:
n
n
x
a
x
a
x
a
a
y







...
2
2
1
1
0
(9.1.6) 
ва даражали функциялардан фойдаланилади: 
n
a
n
a
a
x
x
x
a
y
...
2
1
2
1
0


.
(9.1.7) 


194 
Ушбу тенглама параметрлари одатда энг кичик квадратлар усули билан 
аниқланади. Умумий ҳолда нормал тенгламалар тизими қуйидагича 
ифодаланади: 




































y
x
x
a
x
x
a
x
x
a
x
a
y
x
x
x
a
x
x
a
x
a
x
a
y
x
a
x
a
x
a
na
n
n
n
n
n
n
n
n
n
n
2
2
2
1
1
0
1
1
2
1
2
2
1
1
1
0
2
2
1
1
0
...
......
..........
..........
..........
..........
..........
..........
..........
..........
...
...
(9.1.8) 
Модел даражалари параметрларини аниқлаш учун олдин (9.1.8) моделни 
логарифмик-чизиқли кўринишга қайта ўзгартириш лозим: 
n
n
x
a
x
a
x
a
a
y
ln
...
ln
ln
ln
ln
2
2
1
1
0






(9.1.10) 
Шундан сўнг нормал тенгламалар тизимини тузишда логарифмлардан 
фойдаланамиз. 




































y
x
x
a
x
x
a
x
x
a
x
a
y
x
x
x
a
x
x
a
x
a
x
a
y
x
a
x
a
x
a
a
n
n
n
n
n
n
n
n
n
n
n
ln
ln
ln
...
ln
ln
ln
ln
ln
......
..........
..........
..........
..........
..........
..........
..........
..........
..........
..........
..........
ln
ln
ln
ln
...
ln
ln
ln
ln
ln
ln
...
ln
ln
ln
2
2
2
1
1
0
1
1
2
1
2
2
1
1
1
0
2
2
1
1
0
(9.1.11) 
Боғланишнинг зичлиги корреляциялар индексига ўхшаш бўлиб, тўпламли 
корреляция коэффициенти ѐрдамида баҳоланади: 
 








 



2
2
1
y
y
y
y
R
j
yx

(9.1.12) 
бу ерда, 

y
- регрессия тенгламаси ѐрдамида аниқланган натижавий 
кўрсаткичнинг назарий қиймати; 
y
- натижавий кўрсаткичнинг ўртача 
арифметик қиймати. 
Тўпламли регрессиялар чизиғидан натижавий кўрсаткич қиймати қанчалик 
кам даражада четланса, маълум интервалда абсолют қиймат бўйича аҳамиятга эга 
бўлган корреляция коэффициенти катта қийматга эга бўлишига боғлиқ бўлади. 
Тўпламли корреляция коэффициенти қуйидаги оралиқда ўзгаради: 
1
0


R



195 
Агар корреляцион модел фақат икки омил кўрсаткичларига эга бўлса, у 
ҳолда 
тўпламли 
корреляция 
коэффициенти 
корреляциянинг 
жуфт 
коэффициентларидан ҳосил қилиш мумкин: 
2
2
2
2
1
2
1
2
1
2
1
1
2
x
x
x
x
yx
yx
yx
yx
yx
r
r
r
r
r
r
R
j






.
(9.1.13) 
Г.Тинтнер 
тўпламли 
корреляция 
коэффициентининг 
қуйидаги 
формуласини таклиф этган: 
y
n
n
yx
s
s
a
s
a
s
a
s
a
R
j





...
3
3
2
2
1
1
, (9.1.14) 
бу ерда, 


n
j
s
j
,
1

x
y
yx
s
j
j



формуласи бўйича аниқланадиган ковариация; 
j
s
- натижавий кўрсаткич дисперсияси; 


n
j
a
j
,
1

- регрессия коэффициенти. 
Нормалланган масштабда умумий кўринишда тўпламли регрессия 
тенгламасини 
қуйидагича 
тузиш 
мумкин: 


n
j
j
,
1


параметрлари 
корреляциянинг жуфт коэффициенти ѐрдамида аниқланади. Коэффициентларни 
аниқлаш учун 
n
та тенгламалар тизимини тузамиз: 





























n
n
n
n
n
n
n
yx
n
x
x
x
x
x
x
yx
x
x
n
x
x
x
x
yx
x
x
n
x
x
x
x
yx
x
x
n
x
x
x
x
r
r
r
r
r
r
r
r
r
r
r
r
r
r
r
r
















...
.........
..........
..........
..........
..........
..........
...
...
...
3
2
1
3
3
3
2
3
1
2
2
2
3
2
1
1
1
1
3
1
2
3
2
1
3
2
1
3
2
1
3
2
1
(9.1.15) 
(9.5.14) тенглама илдизи изланган регрессия коэффициентлари ҳисобланади. 
Агар регрессия тенгламаси
n
n
x
a
x
a
x
a
a
y





...
2
2
1
1
0
(9.1.16) 
кўринишида бўлса, 


n
i
a
i
,
1

коэффициенти қуйидаги формула асосида аниқланади: 
1
1
1
x
y
a




,
2
2
2
x
y
a




,...,
n
x
y
n
n
a





n
n
x
a
x
a
x
a
y
a





...
2
2
1
1
0
ўрнига қўйиш 
орқали 
0
a
коэффициенти топилади. 


196 
У ѐки бу жуфт омиллар ўртасидаги боғланиш даражасининг 
ишончлилиги, ишончлилик коэффициенти ѐрдамида аниқланади: 
2
1
ij
ij
ij
r
n
r



,
агар 
6
,
2


бўлса, боғланиш ишончли деб аталади. 
Тўпламли корреляция коэффициентини қуйидаги формула бўйича ҳам 
аниқлаш мумкин: 
n
yx
n
yx
yx
r
r
r
R







...
2
1
2
1

(9.1.17) 


n
j
j
,
1


регрессия коэффициенти ҳар бир омилнинг салмоғи, таъсир 
даражасини, яъни 
j
i


муносабати 
i
-омилнинг таъсири неча маротаба 
j
-
омилнинг таъсиридан катта эканлигини кўрсатади. Тўпламли корреляцион 
муносабатнинг ўртача квадратик хатолари қуйидаги формула ѐрдамида 
аниқланади: 
1
1
2




k
n
R
R


(9.1.18) 
бу ерда, 
n
- кузатувлар сони; 
k
- аниқланаѐтган боғланишнинг техник-
иқтисодий параметрлари сони. 
Тўпламли корреляция коэффициентининг ўртача квадратик хатоларга 
муносабати 
t
мезони қиймати билан аниқланади. Омилларнинг хусусий 
эластиклик коэффициентларини аниқлашда қуйидаги формуладан фойдаланиш 
мумкин: 
y
x
a
Э
i
i
i


(9.1.19) 
Хусусий эластиклик коэффициенти бошқа аргументлар ўзгармаган ҳолда 
аргументнинг бир фоизга ўзгартириш билан функция неча фоизга ўзгаришини 
кўрсатади. Корреляцион-регрессион таҳлилнинг асосий кўрсаткичлари маълум 
бўлгандан сўнг, башорат қилувчи кўрсаткичлар аниқланади: 
t
b
a
y
0
0



;
t
b
a
x
1
1
1



;....;
t
b
a
x
n
n
n



(9.1.20) 
n
n
b
a
b
a
b
a
,
,...,
,
,
,
1
1
0
0
коэффициентларни ҳисоблашда энг кичик квадратлар 
усулидан фойдаланилади. Қиймат маълум бўлганидан кейин, тегишли 


197 
бошланғич қийматлардан амалдаги ўзгарувчан қийматлар четланиши ҳисоблаб 
чиқилади: 
t
t
y
y
y
t




;
t
t
t
x
x
x
1
1
1




;...;
nt
nt
t
x
x
x
n




(9.1.21)
ва шундан сўнг қийматнинг регрессион таҳлилига ўтилади, 
y


1
x

,..., 
n
x


Шундай қилиб, боғланган ва боғланмаган ўзгарувчилардан бир вақтда 
чизиқли тенденцияни чиқариш учун 
t
вақт фондига тўпламли регрессия 
тенгламасини киритиш лозим. Бунда тенглама қуйидагича ифодаланади: 
t
a
x
a
a
y
k
k
i
i
i
1
1
0








(9.1.22) 
Агар ҳодисалар ривожланиш тенденцияси чизиқсиз ҳарактерга эга бўлса, 
бундай ҳолларда энг юқори тартиблар фарқи аниқланади ѐки энг мураккаб 
тренд шакли чиқариб ташланади: 






n
l
i
i
y
y
y
l
1
%
100
1

формуласида 
ҳисобланадиган башоратлашнинг ўртача хатоси башоратлашда муҳим масала - 
ҳисоб-китоблар аниқлигини оширишда аниқлик мезони бўлиб хизмат қилиши 
мумкин. Бу ерда 
y
- башоратланаѐтган вақтли қаторлар даражасининг вақтли 
қаторлар амалдаги даражаси; 
l
- башоратланаѐтган давр. Даврнинг аниқлиги 
бўлиб, ўтган воқеа ва башоратланаѐтган даврнинг давомийлигига боғлиқ 
бўлади. 
Автокорреляция - вақтли қаторларнинг кейинги ва олдинги ҳадлари 
ўртасидаги корреляцион боғланиш ҳисобланади. Автокорреляциянинг 
мавжудлиги қаторлар динамикаси даражаларининг ўзаро боғлиқлигидан, 
кейинги ҳадларнинг олдинги ҳадларга кучли даражада боғлиқлигидан далолат 
беради. Чунки корреляцион таҳлил усулини ўзаро боғланган ҳар бир қатор 
даражаси 
статистик 
эркин, 
ўрганилаѐтган 
қаторлар 
динамикасида 
автокорреляция мавжудлигини аниқлаш лозим бўлган ҳолларда татбиқ этиш 
мумкин. 
Автокорреляция мавжудлигини текшириш жараѐни қуйидагича амалга 
оширилади. 

r
(ҳисобланган) қиймати ҳисобланади: 


198 

r
(ҳисобланган)





2
1
t
t
t
z
z
z
,
(9.1.23) 
бу ерда, 



y
y
z
t
- қолдиқ миқдор; 
1

t
z
- вақт билан аралашган қолдиқ миқдор. 
Агар ҳисоблар топилган 

r
(ҳисобланган) миқдор берилган бир фоизли 
хатолар эҳтимоллиги ва эркинлик даражаси сонлари 
1


k
n
бўлганда 

r
(жадвал) (

r
(жадвал) < 

r
(ҳисобланган)) қийматидан катта бўлса, 
автокорреляция мавжуд эмас дейилади. Сўнгра ишончлилик интерваллари 
аниқланади. У коэффициентлар вариацияси ѐрдамида қуйидаги формула 
асосида аниқланади: 
n
y
y
y
V













2
100
(9.1.24) 
Шундан сўнг қуйи интервали 





 
100
1
V
y
i
, юқори интервали бўйича 





 
100
1
V
y
i
ишончлилик интерваллари ҳисоблаб чиқилади. 
Қуйидаги ҳолатлар корреляцион таҳлил усулини прогнозлашда қўллашда 
хатоликларга олиб келиши мумкин: 
а) башоратланаѐтган ҳодиса кўрсаткичлари динамикасини аниқлашда муҳим 
аҳамиятга эга бўлган омиллар имконини ҳисобга ола билмаслик; 
б) корреляцион тенгламалар коэффициентлари уларнинг қийматини 
аниқлайдиган шароитлар ўзгариши билан қийматининг ўзгарувчанлиги; 
в) бир қиймат ўзгаришининг башорати бошқа бир қанча қийматлар ўзгариш 
қиймати билан алмаштирилади.

Download 2,29 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   61   62   63   64   65   66   67   68   ...   89




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish