I ma`ruzalar Kirish Reja

Rossiyadan aholini Turkistonga ko‘chirish munosabati bilan sohalarda sodir bo‘lgan o‘zgarishlar
Reja:

1. 
   Metropoliyadan Turkistonga rus, ukrain, belorus millatlariga, provoslav,diniga mansub Rossiya fuqarosi bo’lgan, imperiya manfaati uchun kurashga tayor kishilarning ko’chirilishi.
   
2. 
   Turkiston shaharlariga rus dehqonlari, kazaklari va shahar kambag’allarining ko’chirib keltirilishi
   

XIX asr oxiri — XX asr boshlarida Turkistonda ma’muriy va davlat muassasalari tizimidagi uzgarishlar bilan bir qatorda sud tizimi hamda hokimiyatning jazolash organlarida ham jiddiy uzgarishlar yuz berdi. Ular 1886 yilgi «Nizom» va chorizm tomonidan «istisno tartibida», imperiya markazi va milliy mintaqalarida samoderjaviega nisbatan karshilik kuchayishi munosabati bilan qabul qilingan qonunlarga muvofiq «takomillashtirib» borildi. Ular orasida markaziy va mahalliy organlar hokimiyati chegaralarini jiddiy kengaytirgan 1881 yil 14 avgustdagi «Davlat tartibi va jamoat osoyishtaligini kurikdash choralari tutrisidagi nizom» alohida o‘rin tutadi. Ushbu «Nizom»ga muvofikq chor xukumati uz ixtiyoriga kura «kuchaytirilgan» yoki «favkulodda» holatini joriy qila olardi. «Kuchaytirilgan kuriklov» holati «biron-bir joyda jamoat osoyishtaligi mavjud davlat tuzumiga yoki xususiy shaxslar va ularning mol-mulki xavfsizligiga qarshi jinoiy tajovuzlar uyushtirish yoki ularni tayyorlash tarzida buzilsa, tartibni buzgan uchun doimiy amalda bulgan qonunlarning qullanishi yetarli bulmagan taqdirda» joriy kilinardi. «Favkulodda qo‘riqlov» holati esa «bunday tajovuzlar tufayli ma’lum joy axolisi buzilgan tartibni zudlik bilan tiklash uchun favkulodda choralar kurish zaruratini talab qiluvchi kuzg‘alish kayfiyatiga keltirilganida» joriy qilinardi. Kurib turganimizdek, u yoki bu joyda «favkulodda holat» e’lon qilish uchun asoslarjuda mavhum ta’riflangan bulib, uni turli shaklda talqin qilish imkonini berardi, bu esa «favqulodda» choralarni o‘lkani boshqarishda kundalik choralarga aylantirgan Turkiston generalgubernatorlariga keng yul ochardi. 1892 yildan boshlab Turkiston doimiy ravishda yo «kuchaytirilgan qo‘riqlov», yo «favquloddqo‘riqlov» holatida bulib keldi. Chunonchi, 1892 yili Toshkent shaxri, Sirdaryo viloyatining Toshkent, Chimkent va Avliyoota uezdlari, Fargona va Samarkand viloyatlarida «Kuchaytirilgan quriklov tug‘risidagi majburiy nizom» e’lon qilindi. Bir yil muddatga chikdrilgan qaror keyinchalik uzaytirildi va u doimiy ravishda, faqat qisqa tanaffuslar bilan amalda buldi, zero, Xarbiy vazirlik qayd etganidek, «ushbu qarorni chiqarishga turtki bulgan holatlar... zarracha uzgarmadi». 1896 yili Turkiston general-gubernatori baron Vreskiy vazirlikdan «kuchaytirilgan quriqlov tug‘risidagi nizomni butun Turkiston ulkasi buyicha bir yilga emas, balki doimiy chora sifatida kullash»ga ruxsat berishni suradi. 1898 yil 30 maydagi buyruk; bilan ushbu holatga Fargona va Samarkand viloyatlari hamda Sirdaryo viloyatining Toshkent, Chimkent va Avliyoota uezdlari uqazildi. «Kuchaytirilgan qurshov» x,olati Turkistonda butun 1905 yil davomida amalda buldi va 1906 yil sentyabrida «butun Urta Osiyo temir yuli chizig‘i buylab, uning yaqinidagi barcha shaharlarda» joriy k;ilinuvchi «favqulodda kurshov» holati bilan almashtirildi. Sungra bu holat kuyidagi tarzda uzaytirildi: 1907 yil 17 sentyabrgacha, 1908 yil 18 oktyabrgacha qoldi. Bundantaiщari general-gubernatorgaqushimcharavishdabirqator kengvakolatlarhamberilganedi. Jumladan, u 3000 rublgacha jarima solish, biroygachamuddatgavaqtli nashrlarva uquvyurtlariniyopish, jinoiyishlarniyopiqeshiklarortidayuritishnitalabqilishva shu kabixuquklargaegaedi. Shundayqilib, generalgubernatorgaberilganulkanvakolatlaruningnafaqatbarcha bonqaruv, balki sud vajamoathayoti sohalarigahamaralashuvigaimkonyaratganedi. Mustamlakaxokimiyattizimigaxosbulgantazyiqvaqatagonlarusuli yuqoridakursatilganholatlaramal kalgan davrdaTurkistonxalklariningmilliyuzliginikamsituvchivayovuztuzumdanxalosbulishistaginiyanadaoshiruvchichinakam «tozalashlar» bilantuldirildi. Yuqoridakursatilgannizomlargamuvofiqjoylardagiapparatningfaoliyatinibevositanazorat kalgan harbiy-xalq» boshqaruvikuyibug‘ininingma’muriy-politsiya funksiyalari xhamjiddiykengaydi. Chunonchi, uezd boshlikdariga Rossiya ichkiguberniyalariispravniklarixuquqi berildiki, buularni uezd politsiya boshqarlari rahbarlaribilanhamtenglashtirdi. Ular u yokibushaxslarnima’muriytartibda 15 rublgachajarimagayokiettikungachahibsgatortishgahaqli edilar.Uezd boshliklariga yordam tariqasida uchastka pristavlari instituta tashkil qilindi. Pristavlikka odatda chor armiyasi ofitserlari tayinlanib, ular soliq yigish, majburiyatlar, uezd boshliqlari chiqargan qarorlar va kursatmalarning joylarda bajarilishini hamda uz uchastkalaridagi aholini nazorat qilish bilan shugullanardi. Ular uz nazorati ostidagi uchastka doirasida ruy bergan turli ishlar buyicha dastlabki tergovni yuritish, ma’muriy tartibda 5 rublgacha jarimaga yoki 3 kungacha hibsga tortish xuquqiga ega edi.General-gubernatorning kup sonli farmoyish xatlari maxalliy ma’murlarni «tartib va osoyishtalikni sakdash» maqsadida eng keskin choralarni kullashga ruhlantirar, zarur holda «qurolli kuchni qullashdan ham chuchimaslikni» tavsiya qilardi. Harbiy gubernatorlar va uezd boshliqlariga «jamoat osoyishtaligi»ga xavf tugilgan joylarga «xarbiy yurishlar» uyushtirish va qo‘shindan foydalanish, «qonunga xilof tudalarni tarqatish, beboshlik va itoatsizliklarni bostirish» xukuki berildi. 1905 yildan boshlab qushinlarni namoyish, ish tashlash va dexdonlarning isyonlarini bostirish uchun safarbar qilish xolatlari doimiy tus oldi. Generallar Saxarov va Prasolov qumondonligidagi otryadlarning xarbiy kuchi bilan 1905 yili oktyabr va noyabr-dekabr oylarida yalpi siyosiy ish tashlashlar, Toshkent qal’asi, Xujand, Samarkand, Chorjuy va boshqa joylardagi askarlarning isyonlari bostirildi. Turkiston harbiy okrugi qumondonining buyrug‘i bilan «lager davri»da shaxdrlarda qoldiriluvchi maxsu s kqo‘shinlarning boshlikdlri tayinlandi. U rta Osiyo temir yulining butun chizoti va tevarakdagi shahar-kqshloqlar buyicha muvakqat general gubernatorlar instituta joriy qilindi. Krasnovodsk stansiyasidan Forob stansiyasigacha bulgan birinchi yul uchastkasini Kaspiyorti viloyati boshligi Karsov, Forob stansiyasidan Jizzax stansiyasiga qadar chuzilgan ikkinchi uchastkani Turkiston kazaklar diviziyasi komandiri Grekov va Jizzax stansiyasidan to Xujand va Toshkent stansiyalarigacha bulgan uchinchi uchastkani Turkiston birinchi armiya korpusining komandiri Shpisberg boshqargan edi. Ularga kuyidagicha juda katta vakolatlar berildi: tergov va harbiy-sudlov komissiyalarini tuzish, sud qarorlari va xukmlarini tasdiqlash; maxalliy kushinlarga boshchilik qilish; «jamoat osoyishtaligi»ni caqlash uchun zarur bulgan barcha choralarni kurish, «xukumatga qarshi kayfiyatlar»ga xayrihohligi aniqlangan har qanday muassasalarni yopish, «xukumatga kdrshi u yoki bu targibotni kullab-kuvvatlashga bulgan urinishlar kuzga tashlangan» matbuot organlari faoliyatini tuxtatish va yopib kuyish. Ushbu institutning joriy qilinishi nafaqat Turkistondagi mustamlaka hokimiyat tizimining inqirozga uchraganini, balki butun siyosiy tizimning beqarorligini ham kursatardi. Kushinlar faqat muhim davlat ob’ektlari, yullar, pochta, telegrafni emas, turmalarni kuriqlash uchun ham ajratila boshlandi. Viloyatlarning harbiy gubernatorlari turma boshliqlarining uz tasarruflaridagi qamoqxonalarda qidiruvni kuchaytirish zarurligi haqidagi iltimosnomalariga kumilib ketdilar. Bosh shtabga yullangan hisobotda ushbu masala yuzasidan shunday deyiladi: «Davlat x,ayotida sunggi ikki yilda yuzaga kelgan favkulodda sharoit kushinlar xizmatini juda mushkul ahvolga solib qo‘ydi va normal dislokatsiyaga jiddiy putur yetkazdi», qorovullarga tinch davrda qorovullik xizmatiga hech k;achon jalb qilinmagan komandalar, «uquv va ovchilik komandalari, hatto musiqachi shogirdlar» xam tayinlana boshlandi.Chunonchi, 1907 yil 1 yanvarga kelib Turkistonda qorovullik xizmatiga tayinlangan yillik naryad 1027 kishini tashkil kalgan bulsa, 1908 yili 1225 kishiga yetdi va x,.k.
Kurilgan choralarga qaramay, inqilob tulqini tinchimadi. Eserlar va anarxiyachi guruhlarning vakillari tomonidan eng manfur chor zolimlariga qarshi turli terrorchilik tadbirlarini uyushtirish hollari kupaydi. Chunonchi, 1905-1907 yillarda Toshkent stansiyasi boshligi podpolkovnik Chernov, Fargona harbiy gubernatori yordamchisi Pashkevich, Toshkent sudlov palatasi prokurori Sharigin, Urta Osiyo temir yuli boshligi general Ulyanin uldirildi, juda kup politsiyachi, jandarm, sudya, uezd va bulis boshliqlariga qarshi suiqasdlar uyushtirildi.Terrorchilik aktlarining kupayganidan tashvishga tushgan mahalliy ma’muriyat maxsus qidiruv organi tuzilishini qat’iy turib talab qildi. 1901 va 1905 yillarda tashkil qilingan Urta Osiyo va Toshkent temir yullaridagi jandarm politsiya boshqaruvlari qidiruv ishlarining yildan-yilga ortib borayotgan ehtiyojlarini qondira olmay qoldi. Turkiston general-gubernatori Grodekov xukumatga «Toshkent, Chernyaevo, Samarkand, Ashxabod, Marv, Ko‘qon, Chorjuy, Qizil Arvot shaharlarida politsiya kuzatuv punktlarini kuchaytirish» zarurligi tutrisidagi masala bilan murojaat qildi va ulkada politsiya-qidiruv ishlarini zudlik bilan takomillashtirish choralarini kurishni suradi. 1907 yil avgustdayok; xukumat farmoyishi bilan Toshkentda Turkiston ulkasida politsiya qidiruvini uyushtirish uchun Maxsus bulim tashkil qiilindi. Bulimga 10 nafar «filyor» - sirtdan kuzatish agentlari va kuzatuv boshligi yuborildi. Mahalliy politsiya va temir yul jandarm bulimlarining boshliqlari Maxsus bulimga ulkadagi ijtimoiy-siyosiy harakat bilan boglq barcha ma’lumotlarni ma’lum k;ilishlari shart edi. Maxsus bulim shuningdek mahalliy politsiya va jandarmeriyalarni nazorat qilishhuquqiham kulga kiritdi. IIV farmoyish xatida bunday deb kursatiladi: «Qidiruv faoliyatida temir yul jandarmpolitsiya boshqaruvi boshliqlari, jandarm-politsiya bulimlari boshliqlari, Kushka kal’asi boshlig‘i, uezd va shahar politsiyasi va ma’muriyati amaldorlari Turkiston general-gubernatori kanselyariyasi xuzuridagi Maxsus bulimning kursatmalariga amal qiladi, uning qidiruv buyicha barcha talablarini bajaradi. Tintuv qilish, pochta junatmalarini kuzdan kechirish va hibsga olish tutrisidagi barcha talablar zudlik bilan va qat’iy bajarilishi lozim». 1907 yil oktyabrida Maxsus bulim urnida Turkiston rayon kuriqlov bulimi tashkil qilindi. Kuriqlov bulimlari tug‘isidagi maxsus nizom ular «davlat jinoyatlari tutrisidagi ishlarni maxfiy tekshirish bilan shugullanishi», tekshirish natijalari «har oyning 5 kunida Politsiya departamentiga taqdim etilishi lozim»ligini belgilar edi.Turkiston quriqlov bulimi tarkibi topshiriq beruvchi ofitser, surishtiruvni olib boruvchi ofitser, kotib, sirtdan kuzatuvchi filyorlar bonщaruvchisi va 10 nafar filyordan iborat edi.
Shunday qilib, provokatsiya qidiruv ishining asosini tashkil etgan bulib, chorizm uzini provokatorlar qo‘li bilan himoya qilmoqda edi. Chorizm tomonidan qayta tashkil qilingan sudlar, harbiy, harbiy-dala sudlari, maxsus sudlar va bonqa sudlar bilan birga samoderjavie siyosiy tuzumi manfaatlarini himoya qilar, chor sudyalari, advokatlari va prokurorlari murojaat qilishga majbur bulgan mahalliy aholi vakillari ustidan tula xukuqiy zuravonlikni amalga oshirgan edi.