I ma`ruzalar Kirish Reja

Rossiyaning Turkistondagi strategik maqsadi
Reja:

1. 
   XIX asrga kelib Rossiya imperiyasining hukmron doiralari tomonidan O’rta Osiyoni bo’ysundirishi
   
2. 
   Rossiya qishloq aholisining Markaziy Osiyo erlariga joylashtirish siyosati.
   
3. 
   Rossiya davlatining tashqi siyosati shakllanishida davlat manfaatlari.
   
4. 
   Turkistonning Rossiya tomonidan bosib olinishining bosh siyosiy, strategik maqsadi.
   

XIX asrning ikkinchi yarmi O‘rta Osiyo xalqlari taqdirida keskin va fojiali burilish yasagan davr buldi. Chorizmning XIX asr 60-80-yillaridagi xarbiy yurishlari natijasida ular avvalboshdan «chet ulka» yunalishida va Rossiyaga bog‘liq xolda yuzaga kelgan va rivojlangan yangi xukukiy, siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar tizimiga kiritildi. Zo‘rlik yuli bilan joriy qilingan bu munosabatlar mintakada an’anaviy karor topgan munosabatlarni va ularning milliy asosda rivojlanish imkoniyatlarini qo‘porib tashladi. Yangi munosabatlarni xukutsiy rasmiylashtirish tegishli xokimiyat institutlari va «metropoliya - koloniya» yoki «markaz - chet ulka» prinsipiga kura ish olib borgan boshqaruv tizimini yaratish yuli bilan amalga oshirildi. Turkistonda boshqaruvni tashkil qilishga chorizm uni bosib olgan damdan boshlab kirishdi. 1865 yil 2 martda Rossiya Senatining Orenburg general-gubernatorligi tarkibida Orol dengizidan Issikkulgacha bulgan O‘rta Osiyo xonliklari bilan chegaradosh xududlarda Turkiston viloyatini tashkil k;ilish tutrisidagi farmoni e’lon kilindi. Ushbu xududda, dastlabki xisob-kitoblarga kura, 453 ming kishi istikomat qilishar edi. Turkiston viloyatining ichki ma’muriy-xududiy bulinish tizimi sof xarbiy vazifalarni xal qilishga karatilgan bulib, uning asosini xarbiyxududiy birliklar tashkil kilardi. Viloyat uch bulimga: ung kanot, markaz va chap qanotga bulingan edi. Keyinchalik Sirdaryo rayoni nomini olgan ung k;anotga Aralsk, 1-fort (keyinchalik Kazalinsk deb nomlandi) va Perovsk; markazga Turkiston va Chimkent rayonlari; chap kanotga Avliyoota, Marke va Pishpak shaxarlari kirardi. Viloyatning ma’muriy markazi kilib dastlab Chimkent shaxri belgilandi. Chor kushinlari Toshkentni egallaganidan so‘ng, to u Rossiya tarkibiga rasman kiritilguniga kadar, bu shaxar Turkistonning ma’muriy markazi bulib turdi. Imperiyaga rasman ko‘shib olingan damdan e’tiboran Toshkent va uning tevaragi Toshkent rayoni deb atalgan aloxida ma’muriy birlikni tashkil qildi. 1866 yili Turkiston viloyati tarkibida Yerjar va Zomin bulimlari, Uratepa va Jizzax rayonlari tashkil kilindi. Xududni ichki tashkillashtirish imperiyaga xos ma’muriy an’analar ruxida, mutlaq xarbiy ko‘mondonlik va chor g‘aznasi manfaatlaridan kelib chiqib utkazildi. Davlat o‘z tarkibiga, ijtimoiyiqtisodiy rivojlanish sur’atlariga kura, «buyuk rus» markazidan orada bulgan xalklar yashovchi xududlarni kiritar ekan, chorizm, eng avvalo, arzon va samarali bopщaruv xamdatamlaka ekspluatatsiya tizimini yaratish xakida kayg‘urdi. Mustamlaka ulkalarni bonqarish asoslari absolyutizm davridayok; yuzaga kelgan bulib, ular samoderjaviening Volgabuyi, Sibir, Dozogiston, Kavkaz va bonqa kator xududlardagi manfaatlarini ozmi-kupmi ta’minlab kelardi. Ular zamirida xarbiy va xarbiy bulmagan xokimiyat birlashar xamda ma’muriy, sudlov, xujalik va boshqa funksiyalar bitta muassasa qo‘lida jamlanardi. Xuddi shunday boshqaruv usullari, deyarli uzgarmagan shaklda, yangi tarixiy sharoitda Turkistonda xam joriy qilina boshladi. Chorizm Turkistonda keng istilochilik xarakatlarini boshlar ekan, xududiy egalik kulamiga doir tayyor puxta rejaga ega emasdi. Binobarin, bosib olingan yerlarda boshqaruvni tashkil kuglish bilan boglik; tayyor loyixalar xam yuk; edi. Xatto XIX asrning 60-yillari boshlarida xam markazi Toshkentda bulgan «Aloxida Kirgiz chuli generalgubernatorligi» ni tashkil silish xakidagi xom takliflar xukumat doiralarida nomakbul deb xisoblab kelinardi. Shunday bir sharoitda Turkiston viloyatining ma’muriy kurilishini tartibga solishga saratilgan me’yoriy xujjatlarni ishlab chikqish tashabbusi chor xarbiy kumondonligi kuliga utdi- Shu mazmundagi birinchi xujjat Yangi Kuk,on liniyasi kumondoni M.G.Chernyaevning shtabida ishlab chitsilib, Peterburgga «Urta Osiyo chegara viloyati xdkddagi nizom loyihasi» kurinishida taqdim etildi. Bu loyixa Xarbiy vazirlikda kayta ishlandi va 1865 yilning 6 avgustida Aleksandr II «Turkiston viloyatini boiqarish xaqiidagi muvaqqat nizom»ga imzo chekdi. Ushbu konunchilik xujjatida xokimiyatni tashkillashtirish tizimi Kavkazorti xududidagi singari «xarbiy-xalk boshqaruvi» deb yuritildi. Ushbu xujjatga muvofik,, maxalliy ma’muriyat boshligi xarbiy gubernator xisoblanib, uning qo‘liga xarbiy va xrbiy bo‘lmagan xokimiyat berilgan edi. Bu lavozimga rus amaldorlari tayinlanib, maxalliy axoli ustidan umumiy nazorat yurituvchi mahalliy boshqaruvchilar buysundirilgan edi. Ularning vazifasi - karvon tijorati xavfsizligini ta’minlash, tub axolidan solik; yigimlarini tuplash, axolining majburiyatlarni va ma’muriyat kursatmalarini bajarishini nazorat kilishdan iborat edi. Maxalliy boshqaruvchilar zimmasiga sudlov funksiyalari xam yuklatilgan bulib, ular maxalliy va rus vakillari aralashgan kotillik, utirlik va talonchilik bilan boglik; jinoiy ishlar bilan shugullanar edilar. Bundan tashqari, ular an’anaviy .musulmon sudlov muassasalarining faoliyatini xam nazorat kilardilar. Maxalliy boshqaruvchilarning xujalik funksiyalari urmonlarning butligi, sugorish tarmokdaridagi suv taqsimoti va bu tarmokdarni yaroqli xolda saklashni kuzatib borish bilan chegaralangan edi. Xuddi shunday majburiyatlar «1865 yilgi muvakщat Nizom»da shaxar xokimlari zimmasiga xam yuklatilgan bulib, bu lavozimga yirik shaxdrlarda rus ofitserlari tayinlanardi. Ushbu boshqruv apparatida «maxalliy» deb ataluvchi ma’muriyat kumakchi rol u y n a r edi. Xonlik davrida bulgani kabi, shaxarlarning tub axolisi yashaydigan maxallalarni oksokollar boshqarardi. Bosh oksokolga maxalla tomonidan saylanuvchi shaxar tumanlari oksokollari buysunardilar. Politsiya funksiyasini raislar bajarardilar. Ular bozordagi savdo va jamoat tartibini nazorat k;ilardilar. Solik; yig‘imlari bilan zakotchi shugullanardi. Turkiston viloyatining kuchmanchi axolisi uruglar, bulimlar va guruxlarga bulinardi. Uruglarni urugboshilar - manaplar, sultonlar va katta biylar; bulimlarni - biylar; guruhlarni — tutochlar boshkarardilar. Sulton, manap va biy unvonlari asosan otadan bolaga meros bulib utardi. Shunga qaramay, sulton, manap va biylarning urniga saylangan yangi shaxslar maxalliy axoli boshk;aruvchisi, ya’ni chor xarbiy amaldorining tasdigidan utishlari lozim edi. «1865 yil 6 avgust nizomi»ga kura, utroq axoli uchun qozilik sudlari, kuchmanchi axoli uchun esa biylik sudlari xizmat kiladigan buldi. Bu sudlarning tuzilishidagi uzgarishlar natijasida qozikalon lavozimini bekor k;ilindi, barcha qozilarning xukuklari tenglashtirildi, kozilarni uch yilda bir marta saylash tartibi joriy kilinib, da’vogarga arizasini kurib chikishlari uchun uzi kuprok; ishongan koziga murojaat kilish xukuki berildi. Qozilar hokimiyatining cheklanishi natijasida maxdlliy axdlining rus fuqarolari yoki chor xukumati manfaatlariga u yoki bu darajada daxl etuvchi ishlari chor sudlariga utkaziladigan buldi; shariat konunlariga kura, ulim jazosi buyuriladigan yoki tan jaroxdtlari yetkazilishi mumkin bulgan barcha jinoiy va fukaroviy ishlar buyicha chikarilgan xukmlar Turkiston viloyati xarbiy gubernatori tomonidan tasdiqdanadigan; savdosotik; bilan bogliq ayrim baxsli ishlarni kurib chiqii uchun rus va maxalliy savdogarlardan iborat tijorat sudlariga (ular chikargan karorlarni sung viloyat xarbiy gubernatoriga tasdiqlash uchun tavdim etish sharti bilan) beradigan buldi. Viloyat xarbiy gubernatoriga, shuningdek, kozilik sudi xukmlarini rus harbiy-jinoiy qonunlariga muvofik; tegishli jazolar bilan almashtirish xukuki xam berilgan edi. «Turkiston viloyatini bonщarish xakidagi muvakkat Nizom»ni joriy etish natijasi ularok chor kushinlarining ta’minotini va axolidan solik; yigimlarining undirilishini nazorat kugluvchi zuravon okkupatsion tuzum yuzaga keldi. Shunday kilib,Turkiston xalklari avvalboshdanok; ikki tomonlama zulm ostida k;oldilar. Ular uchun sak;lab kolingan xonlik ma’muriy-solik tizimi Rossiya politsiya-byurokratik davlatining butun kudrati va kushimcha ravishda milliy-mustamlaka zulm usullari bilan yanada zuraytirildi. Urta Osiyodagi mustamlaka xududlarni «1865 yilgi muvakqat Nizom»da kursatilgan asoslarda boshqarish amaliyoti oshkora boskinchi tuzumning yetarli darajada samarali emasligini kursatdi. U chorizm nuktai nazaridagi solik; tizimini tulakonli ta’minlay olmadi, muximi, chor xukumatiga ochik; qarshi chikkan max;alliy axolining ijtimoiy tabakalari — yirik yer egalari, xon amaldorlari, musulmon ruxoniylar, kuchmanchilarning ypyq zodagonlari va boiщalarning siyosiy ta’sirini yuqata olmadi. M.G.Chernyaev urniga tayinlangan xdrbiy gubernator D.I.Romanovskiy birinchilardan bulib, ana shunday xulosaga keldi. U 1866 yildayok xukumatga, Turkistonga koloniya sifatida k;aramaslikni, ulkani imperiyaning tarkibiy qismiga aylantirish va Rossiyaning uzida burjua isloxotlari jarayonida yuzaga kelayotgan davlat muassasalari tizimini bu yerda sekin-asta yaratib borishni taklif kildi. Romanovskiy Toshkent musulmon ruxoniylarining shaxarning kuyi ma’muriyatiga ta’sirini cheklashga urinib kurdi. Ushbu maksadda uning tashabbusi bilan Toshkentda maxkama nomini olgan uziga xos muassasa tashkil silindi. Rasman u kozilik sudi urniga kelgan kollegial sudlov organi x,isoblanardi. Biroq, dastlabki damdanok maxkama sudlov funksiyalari bilan bir katorda sof munitsipal funksiyalarni xam bajara boshladi. Ayrim xujjatlarda maxkama «shaxar ishtiroki» yoki «shaxar boshqaruvi» deb yuritiladi. Romanovskiyning uzi «maxkama faoliyati sof sudlov xususiyatiga ega, bu aynan xalk sudi», deb yozadi, birok uning uzi xam «...boshqaruv nomukammal bulganida maxkama... ba’zan munitsipal muassasa vazifasini xam bajarardi», deb tan oladi. Maxkama 1866 yilning iyulida ochildi. Uning tarkibiga Toshkentning tub axolisidan saylangan kozi va yetti maslaxatchi - a’lamlar kiritildi. Mazkur saylovlar, Romanovskiyning aytishicha, k;uyidagicha utkazilgan: «...max,alliy ax,oli mudiri va ishonchli shaxslar orkali shaxarning 200 nafar eng boy va nufuzli kishilari taklif kilindi va ular maxkama a’zolarini sayladilar». «Xalq saylagan» kishilar mahalliy axdlining eng boy k;atlami vakillari bulib, katta maslahatchi lavozimini avval Saidazim Muhammadbekov, sungra Is’hoqboy egalladi. Mahkama a’zolariga maosh: katta maslhatchiga - yiliga 2400 rubl, uzbek axolisidan bulgan uch nafar kichik maslaxatchilarga yiliga 900 rubldan, qirgiz aholisidan bulgan maslahatchilarga yiliga 500 dan 250 rublgacha k;ilib belgilandi. Mahkamaning kichik maslaxatchilariga maosh tayinlashdagi bu kabi tengsizlik ularning doimiy noroziliklariga sabab bulib, ba’zan u katta maslaxatchi Saidazim Muhammadbekov va mahkama faoliyatini nazorat kalgan chor amaldori B.Serov ustidan «chakuv va turli-tuman nayranglar» kurinishida aks etar edi. Eskicha sudlov tartibini tiklashni Toshkentning musulmon ruhoniylari ham zur berib talab qila boshladilar. Ular, yangi muassasa turli ishlarni chuzib hal qilishini, aholi uchun nokulay bulgan ish tartibiga egaligini qayd etdilar, rus amaldorining musulmon sud muassasasi ishiga aralashuvini choraladilar. Toshkentda xonlik davrida sudlov ishini yuritgan qozikalon va turt nafar qozilik lavozimlarining tugatilishini ular xato ish, deb baholadilar. Ayni vaqtda xukumat doirasidagilar ham Turkistonda siyosiy boshqaruvning yanada samarali usulini topish ustida bosh kotirardilar. Oliy amaldorlar va saroyga mansub zodagonlar doirasida O‘rta Osiyo siyosatining soddalashgan yangi dasturi yuzaga keldi. Unga kura, mustamlaka hokimiyatga tub aholining ichki turmushiga mutlaqo aralashmagan holda, uning ustidan faqat oliy nazoratni amalga oshirish funksiyasini qoldirish muljallandi. Feodal-xonlik tartibining suzsiz konservatsiya kilinishini anglatuvchi bu yondashuv Rossiya pomeshchiklari tomonidan deyarli yakdilik bilan ma’kullanib, matbuot sahifalarida zur berib targ‘ib qilindi. Ayniqsa, bu yondashuv slavyanparastlar tomonidan «Moskva» gazetasida aniq ifodalangan bulib, ushbu gazeta taxririyati mustamlaka siyosatining «minimum dasturi»ni kqyidagicha ta’riflaydi: «...mamlakatda ichki osoyishtalikni quriash uchun zarur bulgan kushinlarni saqlab turish va ushbu mablag‘larni yig‘ish zarur ma’muriy tarkibni sakdash makqadida pul mablaqlarini undirish». Boshqa tomondan, Urta Osiyo siyosati, asosan uning ijtimoiy-ik;tisodiy jixati, Rossiya savdo-sanoat doiralarida keskin norozilikni keltirib chiqardi. Bu doiralar Turkistonni xukumatning xarbiy, siyosiy va moliyaviy kumagisiz ekspluatatsiya qila olmasdilar. Shu bois, uning mafkurachilari Urta Osiyodagi mulklarning ijtimoiy-ik;tisodiy tuzilishida ozmi-kupmi qat’iy uzgarishlarni amalga oshirish, ularni bu jihatdan Rossiyaning tub viloyatlariga yaqinlashtirish zarurligi xaqda fikr bildirardilar. Shu bilan bir vaqtda yerli xususiyatlarni ham hisobga olish, mahalliy ijtimoiy-xuquqiy me’yorlarga birmuncha ehtiyotkorlik bilan moslashish va ularni Rossiyadagi umumiy tartiblarga muvofiq sekin-asta qayta qurish zarurligi haqidagi g‘oyalar ham ilgari surildi. Peterburgdagi savdo-sanoat doiralarining manfaatlarini aks ettiruvchi «Birjevыe vedomosti» gazetasi, harbiylarning Toshkentdagi sudlov muassasalarini modern(zamonaviy)lashtirish buyicha dangal va kupol xdrakatlarini qoralab, «rus xukumat doiralari maxdlliy rux,oniylarni uzlariga k,arshi sildilar va tub aholida ularning udumlari va konunlariga aralashganimiz uchun jiddiy norozilik uyg‘otdilar», deb yozadi, mahalliy hokimiyat institutlarini imperiyaga xizmat qilishga utkazish, mahalliy sharoit va Rossiya namunasidagi mustamlaka-byurokratik organlarini tezlik bilan joriy qilishri urtasida mutanosiblikka erishish yullarini izlash va topish zarurligini k;ayd etadi. 1866 yili x,arbiy vazir D.A.Milyutinning tashabbusiga kura joylardagi ahvol bilan tanishish uchun, Turkiston viloyatiga maxsus komissiya junatildi. Uning a’zolari vaziyatni urganib chiqib, viloyatni Orenburg general-gubernatorligidan ajratish va mustaqil boshqaruvni tashkil qilishning maqsadga muvofiqligi tug‘risida xulosa chiqardilar. Ushbu masala D.A.Milyutin raisligida, Orenburg gubernatori A.Krijanovskiy, Bosh shtab boshlig‘i, Osiyo departamenta direktori va boshqa amaldorlar ishtirokida utgan Urta Osiyo viloyatlari tuzilishiga bagishlangan Maxsus komitet majlisida kurib chiqildi. Orenburg general-gubernatoridan tashqari barcha majlis qatnashchilari bitta fikrga keldilar. N.A.Krijanovskiyning e’tirozlari kuyidagicha buldi: Turkiston va Rossiya o‘rtasida «kuchmanchi aholi yashaydi va shu tufayli viloyatlar hamda imperiyaning ichki qismi urtasida uzaro mustahkam aloka urnatishga imkon bulmaydi»; bunday sharoitda Turkistondagi boshqaruv «uz faoliyatini faqat Urta Osiyodagi turmushga qarab amalga oshiradilar va natijada, oxir kuni kelib, mazkur faoliyat bilan imperiya manfaatlari urtasida tafovut yuzaga keladi», Orenburg general-gubernatori «avval Rossiya tomonidan yangi kulga kiritilgan ulkada mustahkam urnashish, aloqa yo‘llarini yaxshilash, Turkiston viloyatida ruslashtirishni amalga oshirish va shundan sung alohida boshkaruvni joriy kilish lozim», deb xisoblaydi.