I. Kirish. II. Asosiy qism. Boshlang’ich sinf o’quvchilarini o’qish sur’atini oshirishning ahamiyati

Intonatsiya (ohang). Intonatsiya og’zaki nutqning birgalikda harakat qiluvchi elementlari: urg’u, nutq tempi va ritmi, pauza, ovozning past-balandligining yig’indisidir.
Mantiqiy stresslardan tashqari, jonli nutq va o'qishda pauzalar katta rol o'ynaydi. Nutq pauzasi - tovush oqimini alohida qismlarga bo'ladigan to'xtash, ular ichida tovushlar bir-birini doimiy ravishda kuzatib boradi.
O'qituvchi doskaga jumlalarni yozadi yoki o'quvchilarga pauzalar grafik tarzda ko'rsatilgan kartalarga tarqatadi.
O’rtacha tezlikda o’qishga o’quvchi harf tovushlarni o’rganayotgan vaqtdan boshlab asos yaratiladi. Biroq dastlabki o’rinda to’g’ri va ongli o’qish jarayonidagi o’rtacha tezlik darajasiga erishiladi. Tez o’qish ongli idrok etishni ta’minlaydigan o’qishdir. Og’zaki nutq tempiga mos keladigan o‘qish tempi normal tezlik hisoblanadi. O‘ta tez o`qish va o’ta sekin o’qish matn mazmunini tushunishni qiyinlashtiradi. O’qish tezligi bir daqiqada o’qiladigan so’zlar miqdori bilan belgilanadi. Boshlang'ich maktab o'qituvchisi oldida turgan asosiy vazifalardan biri - bolalarni bilib-bilish, ravon, to'g'ri o'qish, matn bilan ishlash va kitoblarni mustaqil o'qishga bo'lgan ehtiyojni o'rganishdir.O'qish qobiliyati o'qishning texnik va semantik tomonlarini o'z ichiga oladi. O'qish texnikasi quyidagi komponentlardan iborat: uslub, to'g'rilik va temp hisoblanadi.O'qish texnikasi sinfdan sinfgacha yaxshilanib borishi kerak. Ushbu jarayonni qiziqarli va samarali bajarish uchun o'qituvchilar va ota-onalar har xil mashqlarni bajarishlari lozim.
Badiiy asar quyidagi muhim metodik qoidalar asosida tahlil qilinadi:
1. Asar mazmunini tahlil qilish va to’g’ri, tez, ongli, ifodali o’qish malakasini shakllantirish bir jarayonda boradi.
2.Asarning g’oyaviy-tematik asoslarini uning obrazlari, sujet chizig’i, qurilish va tasviriy vositalarini tushuntirish o’quvchilarning shaxs sifatida umumiy kamol topishiga, bog’lanishli nutqning o’sishini ta’minlaydi.
3. O’quvchilarning hayotiy tajribasiga tayanish asar mazmunini ongli idrok etishning asosi va uni tahlil qilishning zaruriy sharti hisoblanadi.
4.Sinfda o’qish o’quvchilarning bilish faoliyatini aktivlashtirish va atrof muhit haqidagi bilimlarni kengaytirish vositasi hisoblanadi.
Badiiy asar ustida ishlash murakkab jarayon bo’lib o’qituvchi o’qish darslarining ta’lim-tarbiyaviy vazifalari badiiy asaming o’ziga xos xususiyatlari va o’quvchilarning tayyorgarligini hisobga olishni taqozo qiladi.Badiiy asarda barcha komponentlar o’zaro bog’langan bo’ladi. Asarda obrazlar rivojlanib boradi. Voqealar rivojlanib borgan sari qaxramonlarning yangi- yangi tomonlari ochila boradi. Bu xususiyatlari asar ustida ishlashda uni yaxlit o’qishni, idrok etishni, ya’ni sintezni talab qiladi. Asar boshidan oxirigacha o’qilgandan so’ng analiz qilinadi, so’ng yana yuqori sifatli sintezga o’tiladi. Asarni o’qishga kirishishdan oldin o’quvchilarni badiiy asarni o’qishga tayyorlash lozim bo’ladi. Demak, tayyorgarlik davri - sintez-analiz-sintez jarayonini beradi.

3. 
   O’qish sur’atini o’stirishda foydalaniladigan usullar. O’qish darslari shunday tashkil qilinishi kerakki, asar mazmunini tahlil qilish yaxshi o’qish malakalarini takomillashtirishga yo’naltiriladi. O'qish texnikasi va ongini oshirish uchun o'qishga o'rgatishning noan'anaviy usuli - dinamik o'qish usuli qo'llaniladi. Dinamik o'qish - bu harflar, bo'g'inlar yoki so'zlar emas, balki butun so'z guruhlari, bloklar o'qiladi: bu faqat ko'z bilan o'qishdir.
   

Shuning uchun siz vizual xotira va e'tiborni rivojlantirish bilan tez o'qish ustida ishlashni boshlashingiz kerak. So'ngra matn ovoz chiqarib o'qiladi va ekspressivlik, takrorlash va hokazolar bo'yicha odatiy ish davom etadi.
Yaxshi o’qish sifatlari 3 bosqichga bo’linadi:
1. Analitik bosqich. Savod o’rgatish jarayoniga to’g’rii keladi. Unda bolalarda so’zlarni bo’g’inlab o’qish malakasi shakllantiriladi.
2. Sintetik bosqich. Bu bosqichda so’zni sidirga o’qish malakasi shakkllantiriladi. Bunda so’zni kohrish bilan uning tovush tomoni idrok qilinadi. So’zning talaffuzi bilan ma’nosini anglash mos keladi. Sidirg’a o’qishga asosan o’quvchilar 3-sinfda o’tadilar.
3. Avtomatlashgan o’qish. Bu o’qishda ohquvchi-kitobxon sohzning bosh qismiga qarab o’qib ketaveradi. O’qshning keyingi yillariga to’g’ri keladi. 4-sinfda ba’zi o’uvchilar o’qishi avtomatlashadi.
Olimlar tez o’qish matnni tushunishdan ajralib qolmasligi lozimligini ta’kidlaydi. O’qish tezligi matnni tushunish tezligi bilan muvofiq ravishda o’sishi kerak.
Tez o`qishni taminlovchi yo’llar:
1.O’qishni turli topshiriqlar asosida mashq qilish
2.O’qishga qiziqish uyg’otish.
3.Rollarga bo’lib o’qitish.
Dialoglarni 2 o’quvchiga o’qitish:
a) oldin tez o’qiydigan o’quvchiga
b)keyin sekin o’qydigan o’quvchiga;
4.Matnni navbat bilan o`qitish.O’qish tezligi to’rt yil davomida to’g’ri va ongli o’qish bilan bog’liq holda asta ortib boradi.
O’qish tezligini tekshirganda o’qituvchi o’qiladigan materialning xarakterini, ya’ni g’oyaviy-mavzuviy murakkabligini, so’z va gaplarning tuzilishini, ularning bolalar nutqida qaydarajada ishlatilishini, o’qishning to’g’ri va ongli bo’lishini hisobga oladi. O’qish darslarida asar ustida ishlashni shunday tashkil etish kerakki, asar mazmunini tahlil qilish o’qish malakalarini takomillashtirishga yo’naltirilgan bo’lsin.
Matn qismlarini navbat bilan o’qitish-bunda o’qish tezligi past bolalar tez o’qiydiganlarga tenglashgisi keladi. Bundan tashqari, tanlab o'qish ham o`qish tezligini oshirishda yaxshi samara beradi. Masalan, 3-sinfda X.To'xtaboyevning ,,Hassa" hikoyasi bilan tanishish jarayonida Qobil boboning savollariga Shavkatning javoblari yoki A.Duysinbayevning ,,Bahs" hikoyasidagi bolalarning bahslashish epizodi yuzasidan o'qituvchi topshirig'iga ko'ra mazkur o'rinlarni tanlab qayta o'qilishi natijasida ushbu asarlarning badiiy-estetik qimmatini chuqurroq o'zlashtirishga hamda o`qish sur’atini oshirishga erishiladi.
O’quvchilarning o’qish sur’ati bir daqiqada sinflar bo‘yicha quyidagicha :
1-sinf: 1 yarim yillikda bo‘g’inlab o’qiydi.
2-yarim yillik oxirida notanish matndan 20-25 so’z .
2-sinf: 1-yarim yillikda 25-30 so’z, 2-yarim yillikda 40-50- so’z.
3-sinf : 1-yarim yillikda 50-60 so’z, 2—yarim yillikda 65—70 so’z.
4-sinf: 1-yarim yillikda 70-80 so’z, 2-yarim yillikda 80-90 so’z.
O’qish sur’atini oshirishda tez aytishlarni, maqollarni yod oldirish va matnni ovoz chiqarib o’qishni mashq qilish kabilar samarali usullardan hisoblanadi.O’qituvchining usullaridan yana biri, murakkab so’zlarni oldindan xattaxtaga yoki kartonga bo’g’inlarga bo’lib yozib qo’yib, o’quvchilarga ovoz chiqarib birgalikda o’qitishi yaxshi natija beradi.
Ifodali o’qish turlari quyidagilar:
1. Yakka o’qish.
2. Rollarga bo’lib o’qish.
3. Jo’r bo’lib o’qish.
O’qish darslarida o’quvchilarni ifodali o’qishga o’rgatishning, asosan ikki yo’li bor:
1. Dars jarayonida turli matn xarakteridan kelib chiqib, o’quvchilarni ifodali o’qishga o’rgatish;
2. O’qish darslari materiallariga berilgan soatlarni qisqartirish hisobiga maxsus ifodali o’qish dasturlari tashkil etish.
Boshlang’ich sinflarda o’quvchilarni ifodali o’qishga o’rgatish usullari quyidagilarni o’z ichiga oladi:
1. To’g’ri o’qish. Birinchi sinfda jiddiy ahamiyat berish talab qilinadi. Har bir so’z, bo’g’in va tovushni to’g’ri, eshitarli, talaffuz etilishiga erishish lozim.
2. Ongli o’qish. O’quvchi har bir gap, gapdagi so’z, so’zdagi bo’ginlarni o’qish jarayonida uning ma’nosini tushunib o’qishi kerak.
3. Tez va ravon o’qish. Sekin yoki juda tez o’qish emas, balki gapirganday, o’rtacha tezlik sur’atiga amal qilinib, ham to’g’ri, ham ongli, ham sidirig’asiga ravon o’qishni ta’minlash zarur. Agar o’quvchi, labi labiga tegmay, haddan tashqari tez yoki aksincha sekin, tutilib o’qisa ko’r - ko’rona, ma’nosiga tushunmay qolishi mumkin.
Ko’pincha o’quvchilar tez o’qiyman deb xatoga yo’l qo’yadilar.O’quvchilar yo’l qo’ygan xato ikki xil yo’l bilan tuzatiladi:
1. O’quvchi so’z oxiridagi qo’shimchani noto’g’ri o’qisa, o’quvchini o’qishdan to’xtatmasdan xatoni to’g’rilash mumkin.
2. Xato o’qish bilan gaplarning mazmuni buzilsa, qayta o’qitish usulidan foydalaniladi. Bunda o’quvchiga o’qigan matni yuzasidan savol berilsa, o’quvchi e’tiborli bo’lib qayta o’qiydi.
O'qishning aniqligi o'qish sifatini shakllantirishning muhim qismidir.
To'g'ri o'qish xato va buzilishlarsiz o'qishni anglatadi. Hozirgi vaqtda maxsus uslubiy adabiyotlarda o'quvchilarning to'g'ri o'qishini shakllantirishga yordam beradigan asosiy texnikalar ta'kidlangan. Bularga quyidagilar kiradi:
· So‘zlarni tovush-harf tahlili;
· Qiyin so‘zlar yozilgan jadvallarni o‘qish;
· Murakkab bo‘g‘in yoki morfemik tarkibli so‘zlarni so‘zdan keyingi dastlabki o‘qish;
· Doskaga yozilgan, sinfda o'rganilgan ish bilan bog'liq bo'lmagan kichik matnlarni o'qish;
• hikoyaning qiyin qismini xorda o‘qish;
· Har birining imkoniyatlarini hisobga olgan holda matn qismlarini o‘qish uchun talabalar o‘rtasida taqsimlash;
· Taxmin bo'yicha o'qish;
· Turli xarakterdagi vazifalar (tanlab o'qish, illyustratsiya uchun matn qismini topish va boshqalar) bilan o'qishni o'rgatish.
Biroq, sanab o'tilgan mashqlar har doim ham to'liq o'qish sifatini shakllantirishni ta'minlay olmaydi. Amaliyotchilar yaxshi bilishadiki, hatto o'qishning ushbu sifati bo'yicha tizimli ish olib borilganda ham, aqliy rivojlanishida nuqsoni bo'lgan bolalar bir qator xatolarga yo'l qo'yishadi: so'zning ma'nosini buzish, ba'zi so'zlarni boshqalar bilan almashtirish, urg'uga rioya qilmaslik, gap chegaralari, takrorlash. alohida so'zlar va bo'g'inlar va boshqalar.
To'g'ri o'qishni rivojlantirish uchun kundalik mashqlarni tashkil etishdan tashqari, xatolarning oldini olish, o'quvchilarning to'g'ri o'qishini doimiy nazorat qilish va xatolarni o'z vaqtida tuzatish kerak. Xatolarni tuzatish bo'yicha ko'rsatmalarga e'tibor bering:
* o‘qituvchi o‘quvchining barcha xatolarini tuzatadi, lekin xato fikrning buzilishiga olib kelgandagina o‘qishni to‘xtatadi;
* so'z oxiridagi xatolarni o'qituvchining o'zi tuzatadi, talabaning o'qishini to'xtatmasdan;
* jumlalar ma'nosini buzadigan xatolar o'sha parchani qayta o'qish yoki o'qilgan qismga berilgan savol yordamida tuzatiladi.
Ba'zan o'quvchining xatosini tuzatishda boshqa talabalar ham ishtirok etadilar.