I ham dam ov, Z. Bobom uradov, E. Hamdamova

IV 
BO‘LIM 
IQLIM   OMILLARI
1.  Atmosfera,  uning  tarkibi  va  organizm  uchun  ahamiyati
Atmosfera  (yer  yuzasi  yaqinida)  asosan  azot  (78,08  %)  va  kislorod 
(20,95  %)dan  iborat  bo‘lib,  unda  kamroq  miqdorda  argón  (0,93  %),  kar- 
bonat  angidridi  (0,03  %),  geliy,  neón,  ksenon,  kripton,  vodorod,  ozon, 
am m iak,  yod  va  boshqa  gazlar  (0,01  %)  bor.
Ko'pchilik  organizmlar uchun  kislorod  katta  fiziologik  ahamiyatga  ega 
bo‘lib,  uning  tashqi  muhit  tarkibidagi  konsentratsiyasi  (miqdori)  muhim 
ekologik  omil  hisoblanadi.  M a’lumki,  atmosferada  kislorodning  miqdori 
20,95  %  bo'ladi,  uning  vaqtincha  2—3  %gacha  kamayishi  ham   or- 
ganizm lam ing  fiziologik  xususiyatlariga  sezilarli  ta ’sir  etmaydi.  Yer  ostida 
yashovchi  hayvonlar  inlarida  ba’zan  kislorodning  m iqdori  15  %  tushganda 
ham   ta ’sir  katta  bo‘lmaydi.  Hayvonlar  bunday  tebranishga  moslashgan 
bo'ladi.  Dengiz  sathidan  ko'tarilgan  sari  atmosfera  bosimining  ham da  kis­
lorod  miqdorining  kamayishi  kuzatiladi,  natijada,  organizm  fiziologik 
funksiyalarining  buzilishiga  ham da  u  yoki  bu  xil  organizmlarning  akklimat- 
siyasi  (moslanishi)ga  olib  keladi.
Moslashmagan  inson  organizmi  dengiz  sathidan  3000  m  balandlikda 
o'zini  noxush  sezadi,  ya’ni  ahvoli  yomonlashadi,  ishlash  qobiliyati  pa- 
sayadi.
6000  m  balandlikda  esa  inson  hushidan  ketadi.  Biroq  Himolay  va  And 
togiarining  5000  m  balandlikda  joylashgan  yerlarida  ham   inson  tuzikroq 
hayot  kechiradi.  Chunki,  inson  organizmi  ana  shunday  kislorod  kam  bo‘lgan 
sharoitda  yashasliga  moslashgan  (adaptatsiya  qilgan).  Bunday  balandlikda 
yashovchi  odamlarda  tekislik  sharoitida  yashovchilarga  qaraganda  qon  hajmi 
yuqori,  qondagi eritrotsitlar va gemoglabin  miqdori  ko‘p bo‘ladi.
Baland  tog‘larda  yashovchi  hayvonlarda  genetik  moslanish  belgilari 
yanada  kuchliroqdir.  Masalan,  Janubiy  Amerika  And  tog'larida  yashovchi 
tuyalarda  (Lam,  Vikuniy,  Alpak)  gemoglabin  kislorodga  o ‘ta  to ‘yingan 
bo'ladi.  Kislorodning  eritrotsitlardagi  umumiy  hajmi  tekisliklardagi  sut 
emzuvchi  hayvonlaming  eritrotsitlariga  qaraganda  25—30  %  ortiq  bo'ladi.
Balandlik  gipoksiyasiga  ko‘p  yillardan  beri  tog‘  zonalarida  boqiladigan 
b a ’zi  qo‘ylaming  zotlari  ham  moslashgan  bo‘ladi.
Kislorodning  yetishmaslik  holatiga  moslanish  belgilari  suvga  sho‘ng‘ib 
yashovchi  hayvonlarda  ham  yaxshi  rivojlangan.
Masalan,  dengiz  toshbaqalari  suv  ostida  havodan  nafas  olm asdan

---

6  soatgacha  yurishlari  mumkin  yoki  ba’zi  bir  dengiz  ilonlari  2,5  soatgacha, 
kitlar esa  2  soatgacha suv ostida  yashashlari  mumkin.
Sho‘ng‘ib  yuruvchi  dengiz  hayvonlari  o'pkasining  hajmi  biroz  katta- 
roq,  faqat  kitlarda  bu  organ  biroz  kichik  b o iad i,  qon  hajmi  h am   1,5—2 
barobar  ortiq  b o iad i.  Ularning  qon  tanachalarida  gemoglabin  miqdori 
ko‘p  boiganligi  sababli  kislorodga  o ‘ta  to'yingan  b o iad i.  U lar suzib  yurgan 
vaqtlarida  kislorod  zaxirasidan  tejab  foydalanadilar.  Tyulenlar,  kitlar  suv 
ostiga  tushgan  paytlarida  ularning  yurak  qisqarishlari  bir  necha  b o r  kama- 
yadi,  hattoki  b a ’zi  bir  organlariga  qon  borishi  to'xtaydi.  K o'pchilik  liujay- 
ralari  anoerob  glikoliz  holatiga,  ya’ni  kislorodsiz  energiya  bilan  t a ’minla- 
nishiga  o'tadi.  Suv  yuzasiga  ko'tarilganda  u  xil  hayvonlarda  barcha 
fiziologik  va  biokimyoviy jarayonlar  yana  qayta  tiklanadi.
Atm osferadan  sarflangan  kislorod  o in in i  yashil  o'sim liklar  fotosintez 
natijasida  to id irib   turadi.
K arbonat  angidrid  gazi  tabiatda  katta  ahamiyatga  ega  b o iib ,  u  yashil 
o'sim liklar  oziqlanishi  uchun  zarurdir.  Shuningdek,  u  yerning  issiqlik 
balansini  tartibga  solib  turadi.
1000—1200  km  balandlikda  atmosfera  asosan  kislorod  va  azotdan,  un- 
dan  yuqorida  2500  km  gacha  b o ig a n   qismida  geliy  gazidan,  2500  km  dan 
yuqorida  esa  eng  yengil gaz vodoroddan  iborat.
Dem ak,  kishilar  va  barcha  tirik  organizm  uchun  havo  nafas  olish 
uchun  zarur.  M asalan,  bir  kishi  bir  sutkada  o'zining  nafas  organlari  orqali 
20  m 3  havo  o ‘tkazadi.  Atmosfera  planetam iz  hayoti  uchun  g‘oyatda  za­
rurdir.  Biroq  u  borgan  sari  insonning  xo'jalik  faoliyati  bilan  b o g iiq   holda 
vujudga  kelgan  C O
2
,  oltingugurt  oksidi,  azot,  uglevodorod,  m ayda  qattiq 
zarrachalar  va  radioktiv.  moddalar  bilan  ifloslanib  bormoqda.  Bu  ifloslanish 
quyosh  radiatsiyasi  balansiga  ta ’sir  etib  yer  shari  haroratining  o'zgarishiga 
olib  kelmoqda.  Atmosferaning  shunday  ifloslanishi  davom  etaversa,  2100- 
yilga  kelib  C 0 2  ning  miqdori  uch  m arta  ortishi  ham  m um kin,  natijada  is- 
siqxona  holati  paydo  b o iib ,  kéyingi  yuz  yil  ichida  harorat  1,0°C  dan 
3,5°C  gacha  ko'tarilishi  mumkin.  Yer  shari  haroratining  o'zgarishi  esa  o ‘z 
navbatida  yer  sharidagi  organik  hayotga  salbiy ta ’sir etadi.
Sanoat  korxonalarining  ko'payishi,  tra n s p o rtin g   rivojlanishi  kis- 
lorodning  ko‘p  sarf b o‘lishiga  olib  kelmoqda.  Buning  ustiga  kislorod  ishlab 
beruvchi  o 'rm o n lar  va  o ‘tloqlar  maydoni  boigan  sari  qisqarib  bormoqda. 
B ulam ing  ham m asi  o ‘z  navbatida  atmosfera  tarkibidagi  kislorodning  ka- 
mayib  karbonat  angidrid  va  boshqa  zaharli  gazlar  m iqdorining  ortib 
borishiga  olib  kelmoqda.
2.  Y orugiik  va  uning  organizmlar  uchun  ahamiyati
Barcha  organizm lar  uchun  yorugiikning  ahamiyati  katta,  chunki 
ekosistem ada  kechadigan  jarayonlarda  sarflanadigan  energiya  bu  asosan 
quyosh  energiyasidir.  Biologik  ta ’sir  nuqtayi  nazaridan  olinganda  quyosh 
nuri  uch  xil  spektrga  bo‘linadi:  ultrabinafsha,  ko ‘rinadigan va  infraqizil nur-

---

lar.  Ultrabinafsha  nurlarning juda  kam  qismigina  yer  yuzasiga  yetib  keladi. 
Bu  nurlarning  to'Iqin  uzunligi  0,30—0,40  mkr.ga  teng  bo'lib,  yuksak  kim- 
yoviy  faollikka  ega,  ular  tirik  hujayralarni  jarohatlashi  m umkin,  lekin  ul­
trabinafsha  nurlar  organizmlar  uchun  kam  miqdorda  zarur  hisoblanib, 
ularga  foydali  ta ’sir  ko'rsatadi.
K o‘rinadigan  nurlarning  to'lqin  uzunligi  0,40—0,75  mkr.ga  teng  b o iib  
yerga  yetib  keluvchi  quyosh  nurlarining  50  %ga  yaqinini  tashkil  etadi.  H ar 
xil  to'lqin  uzunlikdagi  nurlar turlicha  ta ’sir etadi.
Ko'rinadigan  nurlar  hayvon  va  o'simliklarga  fotosintez  jarayonining 
amalga  oshishida  katta  ahamiyatga  ega.
Ammo  fotosintez  uchun  faqatgina  1  %  ko‘riña digan  nurlar  sarflanadi, 
qolgan  qismi  esa qaytariladi yoki  issiqlik  sifatida  tarqaladi.
O'simliklarda  fotosintez  jadalligi  yorug'likning  optim al  darajasiga 
(yorug'lik  to'yinishiga)  bogiiq.  Bu  optim al  darajadan  o'tilganda  fotosintez 
sekinlashadi. 
0
‘simliklar  ko'rinadigan  nurlarning  har  xil  spektrlarini  fi- 
topigm entlar  orqali  o'zlashtiradi.  T o'lqin  uzunligi  0,75  m kr  dan  yuqori 
b o ‘lgan  infraqizil  nurlarni  odam   ko‘zi  ilg'amaydi,  ular  tirik  organizmlar 
qabul  qiladigan  quyosh  energiyasining  49  %ga  yaqinini  tashkil  qiladi.  In ­
fraqizil  nurlar  asosan  issiqlik  manbayidir.  fik   tushadigan  quyosh  nuri 
tarkibida  ular,  ayniqsa,  ko‘p  bo'ladi.  Yorug'likka  munosabatiga  qarab 
o ‘simliklarni