I. H. Hamdamov, S. A. Abilova hozirgi zamon tabiiy fanlar konsepsiyasi

B o‘g‘imoyoqIiIar tipi — Arthropoda. 
Bular umurtqali hayvonlaming 
yuksak taraqqiy etgan vakillari b o ‘lib, ularning 650 000 ga yaqin turi 
mavjud. Bo‘g ‘imoyoqlilar barcha iqlim sharoitlarida hayot kechiradi.
Bo‘g‘imoyoqlilar belaterial simmetriyaga xos bo‘lib, ularning tanasida 
ham ikkilamchi bo‘shliq bo'ladi. Ko'pchilik bo‘g‘imoyoqlilarning tanasi 
3 b o ‘lakka bo ‘Iingan: bosh qismi, ko'krak qismi va qorin qismi. Bosh qis­
mida sensor va tashqi nerv markazlari joylashgan.Bosh qismida ko‘pincha 
ko‘krak segmentlari birlashib bosh ko‘krakni hosil qiladi. Harakatlanish, 
sezish, hujum qilish uchun m o‘ljallangan bo‘g‘imli oyoqlari ham mavjud. 
Bo‘g‘imoyoqlilar tanasi ham uch qavatli bo'ladi. Tanasining tashqi tom o- 
nidan skelet vazifasini bajaruvchi xitindan tuzilgan kutikula b o lad i. Bun- 
dan tashqari ularda ovqat hazm qilish, nafas olish, ajratish, qon-tom ir, 
nerv, endokrin va jinsiy sistemalari ham mavjud. Ovqat hazm qilish sis- 
temasi oJdingi, o‘rta va keyingi bo‘limlarga bo ‘lingan. 0 ‘rta bo‘limda hazm 
qilish bezlari joylashgan. Suvda yashovchi bo‘g‘imoyoqlilarda nafas oluv- 
chi organi jabra b o ‘ladi. Quruqlikda yashovchilari esa o ‘pka xaltasi yoki 
traxiyalar yordamida atmosferadagi kisloroddan nafas oladilar, Q on-tom ir 
sistemasi yurak va aortadan tashkil topgan bo ‘lib ochiqdir. Ularda qonga 
o'xshash gemolimfa bo ‘lib, u asosan transport vazifasini bajaradi hamda 
suv, ovqat zahirasini saqlab turadi. Ko'pchilik bo‘g‘imoyoqlilar ayrim jins- 
li, biroq germofraditlari ham uchraydi. Hasharotlar orasida partenogenoz 
yo‘li bilan ko‘payish ham ko‘p uchraydi.
Bo‘g‘imoyoqlilar quyidagi sinflarga b o ‘linadi:
1. Qisqichbaqasimonlar sinfi.
2. M eristomalar sinfi.
3. 0 ‘rgimchaklilar sinfi.
4. Ko‘poyoqlilar sinfi.
5. Hasharotlar sinfi.
Jabra bilan nafas oluvchi bo‘g‘imoyoqIilarga daryo qisqichbaqalari misol 
bo‘la oladi. Bundan tashqari bo ‘g‘imoyoqlilarga o ‘rgimchaklar, kanalar, 
falanglar, chayonlar, hasharotlar, burgalar, bitlar ham kiradi.
Ularning ahamiyati nihoyatda katta. U lar barcha ekologik sistemalar- 
ning asosiy komponentlariga kiradi. Ko‘pchilik vakillari insonlarda paraz- 
itlik qilib hayot kechiradi. Ba’zi birlari zaharii hayvonlar hisoblanadi va 
yana bir qancha turlari madaniy o ‘simliklarning zararkunandalari bo‘lib 
xizmat qiladi.

---