I. H. Hamdamov, S. A. Abilova hozirgi zamon tabiiy fanlar konsepsiyasi

XI BOB. HAYOT VA UNING PAYDO BO‘LISHI
H ayotning m ohiyatini to ‘g ‘ri tushunish biologiyaning asosiy m asala- 
laridan biridir. H ayotning shakllari xilma-xil k o ‘rinishga ega, biroq tirik 
organizm lar uchun um um iy b o ‘lgan va ularni o ‘lik tabiatdan ajratib turuv- 
chi asosiy xususiyatlarini bilish zarur.
S o‘nggi yillarda biologiya fani yutuqlaridan foydalanilib hayotga yan- 
gicha ta ’rif berilm oqda. Bu ta ’riflarda fizika, m atem atika, kim yo, kiber- 
netika va biofizika kabi aniq fanlar yutuqlaridan foydalanilm oqda. Shunday 
t a ’riflardan biri atoqli rus olimi akadem ik V.V.Volkenshteyn tom o n id an
berilgan. Lining tushunchasicha, Yerda mavjud bo ‘lgan tirik organizm lar
128

---

biopolim erlardan, y a’ni oqsillar va nuklein kislotalardan tuzilgan, o 'z in i- 
o'zi idora qila oladigan va yarata oladigan ochiq sistemadir.
Tirik tabiatni o ‘lik tabiatdan ajratib turadigan belgilar quyidagilardan 
iborat:
l.Oziqlanish. 
Barcha tirik organizm lar ovqatlanishi shart. Tirik oiganizm - 
lar uchun ovqat dastaw al ularning o'sishi, rivojlanishi va boshqa xil hayotiy 
jarayonlarida energiya va m odda manbayi bo‘lib hisoblanadi. Ovqatlanish so- 
hasida hayvonlar o ‘simliklardan keskir farq qiladi. Deyarlik hamma o'simliklar 
fotosintez jarayonini bajaradi, ya’ni yorug'lik energiyasidan foydalanib, o'zlari 
uchun kerak bo'lgan ozuqa m oddalam i o'zlari tayyorlaydilar. Demak, fo­
tosintez — bu avtotrof oziqlanishining bir turidir.
H ayvonlar va zam burug'lar esa boshqa usul bilan oziqlanadilar, y a’ni 
boshqa organizm lar tayyorlagan organik m oddalar hisobiga oziqlanadilar. 
Bunday oziqlanish g eteratro f oziqlanish deyiladi. K o'pchilik bakteriyalar 
ham geteratroflardir.
2.Nafas olish. 
H am m a hayotiy jarayonlar uchun energiya sarf bo'ladi. Shu 
sababli geteratrof va avtotrof usullar bilan qabul qilingan moddalarning asosiy 
qismi eneigiya manbayi sifatida foydalaniladi. Energiya esa nafas olish jarayonida 
ba’zi bir yuqori energiya beruvchi birikmalaming parchalanishi natijasida hosil 
bo'ladi. Bu hosil bo'lgan energiya adenazintrifosfat (ATF) molekulalarida 
to'planadi. A TF esa barcha tirik hujayralarda bo'ladi.
3.Ta’sirlanish.
Barcha tirik organizm lar tashqi va ichki m uhitning 
o'zgarishiga ta ’sirchan bo'ladi. Bu reaksiya esa organizm larning yashab qo- 
lishini t a ’minlaydi. M asalan, haroratning oshishi sutem izuvchi hayvonlar 
teri qon tom irlarining kengayishiga olib keladi.
Bu esa ortiqcha issiqiik tarqatadi va organizm haroratini yana normallash- 
tiradi yoki dengizlarda o'stirilgan yashil o'sim liklar yorug'likka intilishi 
natijasida faqat bir tom onga (yorug'likka) qarab o'sadi, chunki fotosintez 
uchun faqat yorug'lik zarurdir.