I. G‘afurov, O. Mo‘minov, N. Qambarov tarjima nazariyasi

4 Kahkatosh- Somon yo‘li

tutadi. Hamfikr topilgach, keyin fikrlar musobaqasiga o‘tadi. Bizning qadim va hozir o‘zbek tarjimonlarimizga eski ko‘z
ilg‘amas zamonlardan - Muhammad Muso Xorazmiy, Abu Nasr Farobiy, Abu Rayhon Beruniy, Ibn Sino, Qutb Xorazmiy, QafFol Shoshiy, Sayfi Saroiy, Haydar Xorazmiy va nihoyat, Alisher Navoiydan meros bo‘lib kelayotgan, nasldan naslga o‘tayotgan katta e’tiborga loyiq bir ijodiy fikmi esga olib o‘taylik. U Al-Mansur topshirig'iga ko‘ra buyuk “Siddxanta”ni tabdil etib, uni zamonasi va butun isiom Sharqi madaniyatlari uchun qayta yaratarkan, dunyo falakiyot ilmiga, uning taraqqiyotiga mislsiz hissa bo‘lib qo‘shilgan “Ziji Xorazmiy”ni dunyoga keltirarkan: “Men bu asarimni odamlarga foyda keltirsin, deb yozdim”, deb qayd qilib o‘tdi. Tarjimalar orqali o‘z xalqi ongini ochish, xazinalarini boyitish, ruhoniy tarzda sarafroz etish g‘oyasini Beruniy ham “Hindiston”da, Qutb “Husrav va Shirin”da, Saroiy “Guliston”da, Navoiy esa “Nasoyim”, “Nasrul-laoliy”, “Lison ut-tayr”, “Nazm ul javohir”da aniq odamparvarona, vatanparvarona so‘zlar bilan bayon etib o‘tganlar. Tarjimadan o‘z xalqini insoniyat yaratgan buyuk madaniyat obidalaridan bahramand etishlikni maqsad qilib qo‘yganlar.

50. 
    asming eng mahsuldor va eng sinchkov tarjimonlaridan biri Ozod Sharafiddinov o‘z tarjimachilik amaliyotida shu olijanob merosiy g‘oyani muvaffaqiyat bilan davom ettirdi.
    

Undan juda katta ilmiy, publitsistik, ma’rifiy, badiiy tarjima asarlari yangi avlodga meros qoldi.

Uzoq vaqt mobaynida bunyod bo‘lgan ushbu tarjima merosini diqqat bilan kuzatgan kishiga shu narsa ravshan bo‘ladiki, Ozod Sharafiddinov doimo va izchi! tarzda tarjimaga jiddiy pragmatik nuqtai nazar hamda ijodiy, sotsial bir maqsad bilan yondoshgan.
U tarjima qilinadigan asarlardan fikr izlagan.
0‘zoldigao‘quvchilarda muayyan tarjima asari orqali muayyan fikr uyg‘otish, fikr hosil qilishlikni maqsad qilib qo‘ygan. Bu uning elliginchi yillarda Belinskiy, Dobrolyubov, Gorkiydan qilgan ilk tarjimalaridayoq ko‘zga tashlangandi.
Ozod Sharafiddinov fikr uyg‘otish, fikr hosil qilish deganda,

aw alo kitobxon fikrini yangilash, boyitishni nazarda tutardi. Fikmi yangilash esa o‘quvchini yangi fikr dovonlariga olib chiqish, bir pog‘ona yuqoriga ko‘tarish, to‘rt qadam ilgariroq qadam tashlash degani bilan teng edi. Yana bir qiziq ijodiy xususiyatni ham qayd etib o‘taylikki, Ozod Sharafiddinov o‘zining toshqin, suronli adabiy tanqidchilik faoliyatida, jo ‘shqin maqolalarida yangi fikr aytish, fikr yangilanishini birinehi o‘ringa qo‘yardi. Bezovta fikr qaynashlari bilan zamondoshlarini o‘ziga jalb etar, bahslarga tortardi. Doim fikrlashga, muloqotga, bahsga intilish uning insoniy ijodkorlik tabiatida yetakchi maylga ega edi. Fikrsiz yasholmaslik unda tug‘ma odat, tug‘ma fe’l bo‘lsa ehtimol.

Muttasil o‘qish-o‘rganish,bilim xazinalariga intilish, g‘ayur kitobxonlikda bu mayl uning ijodining, xususan, tarjimachiligining xarakterli, o‘ziga xosligiga aylanganligi ayon ko‘zga tashlanadi. Intellektning chanqoqligi, fikr uyg‘otish va uni yangilashga boMgan tuganmas ishtiyoqni uning yuzlab shogirdlari, tinglovchilari darslarida o‘tirib ham kuzatganmiz. Darslar qizg‘in fikrlashlarda o‘tardi. Domlamiz fikrini jilovlash, qolipga solish emas, parvozga undardi, qanotlantirardi, fikrehanlik muhitida nafas olishga undardi.
Nima uchun Ozod Sharafiddinov tarjimachilikda Merime, Oskar Uaylddan, Anatoliy Ribakov, fors adib Tonkaboniygacha qamrab olishga urinadi?
Nima uchun Maksim Gorkiyning boshqa asarlarini emas, ayni kam tanilgan “Shaxsning yemirilishi” asarini tarjima uchur. tanlaydi?
Nima uchun o‘qishlari va tarjimalari doirasiga Stefan Sveyg, Vasil Bikov, Efraim Sevila, Vladimir Voynovich, Paulo Koelo, Xans loaxim Shadlix va o‘nlab asarlarini olib kiradi?

Nima uchun Ortega-i-Gasset, Olvin Toffler, Zbignev Bjezinskiy, Aleksandr Genis, Jan Jak Russo va Yuxan Borgenlar ustidamashaqqatli qorater to‘kadi? Bu bilan yuragimizningqorong‘u puchmoqlarini elektr nurlari bilan yoritmoqchi bo‘lib urindimikin?

Lev Tolstoyning keng ma’lum boMmagan va keng tarqalmagan “Iqrornoma”sini qidirib topadi va ko‘zlari yaxshi ko‘rmay qolgan bo‘lishiga qaramasdan, labiga bir tomcni suv tekkizib uzoq uyqusiz

tunlar lupada o‘qib dard bilan o‘zbekchalashtiradi? Nima uchun? Uning bu fidokorligini qaysi so‘z, qaysi ta’rif bilan izohlasa

bo‘ladi? U shunday uzoq tunlar nimalami o‘yladi, boshidan kechirdi, qanday tug‘yonlarga g‘arq bo‘ldi ekan? U btkorga “lqromoma”ni qoMga olmagandir? Tolstoy dahosi etagida bu fikrlar uning xuddi o‘z fikrlari kabi o‘rtangan yuragidan toshib chiqmadimikin? Elliginchi yillaming boshida, yigit chog‘lari Mirtemirning o‘zi qattiq hayajonlanib o‘qigan she’ri bot-bot yodiga tushmadimikin, yuragiga dalda bermadimikin, so‘nayotgan hayot piliklarini yana bir karra ko‘tarib, ravshanroq qilib qo‘ymadimikin?
Qog‘ozda qolsin mayli,
Nekrasovga qo‘shilib,
Matryonushka holiga
Kuz yoshi to‘kkanlarim...
Silalmay yoshginamni,
Bukilmas boshginamni,
Dyomushka tobutiga
Jimgina bukkanlarim...
Saveliy bobo bilan
Ne faryod chekkanlarim
Qog‘ozda qolsin mayli...
...Manzillar o‘tgan sari
Haqiqat urug‘ini donalab ekkanlarim Qog‘ozda qolsin mayli...
0‘zbek she’rin charxladim
Rus she’rining charxiga...
Ozod Sharafiddinovning ijod charxi uzoq uqubatli tunlarda bir zum tinmadi. U XX asr o‘zbek so‘zini, XX asr badiiy tafakkuri, ilmiy-adabiy uslublarini dunyo adabiyotining rang-barang, dam quvnoq, dam dardnok, dam fojiali, dam hikmat yog‘ilgan quyunlariga charxladi. Yurakdan chiqqan so‘z ijtimoiy bo‘ronlardan, cheksiz zahmatlardan, og‘riqli alamlardan, tuzalmas kasalliklardan, keti

uzilmay keladigan ayriliqlardan kuchli ekanligini isbotlamoqchi boMdi. Uning so‘zi bu talashlarda g‘olib chiqdi. Qachon o‘quvchi tolib bo‘lsa, unga bag'rini ochib, peshvoz yuradi va: “01, o‘qi! Bular sening xazinalaring. Qalbing to‘rida saqla va serob qil!” - deb turadi.

Tarjimon o‘zi uchun so‘z boyliklarini yaratadi. U so‘zlar, jumlalar, obrazlarolamlari ichida yashaydi. Tarjimon so‘zini yuragiga ekadi. So‘z uning yuragining harorati va pokiza muhitida unadi, kurtak yozadi. Yerga tashlangan urug‘ xuddi shunday emasmi?
Lev Tolstoy “Iqrornoma”da yashashning ma’nosini qidirgan. Uning xuddi shu “Iqromoma” bilan bir paytda yozgan “Mening hayotim” (“Moya jizn”) va “Telbaning bitiklari” asarida ham og‘riq-azoblar ichida hayotning, yashashning ma’nosini qidiradi. Bu uch asar bir-biriga qaratib qo‘yilgan uch oynadir. Ularda Tolstoy butun dahosi, insoniyligining qudrati bilan ro‘y-rost ko‘rinib turadi. Tolstoy hayot boshdan-oxir bema’ni bir narsa va davosi yo‘q va hech qachon bo‘lmaydi degan fikrga kelgan. Inson nima qilmasin, qancha urinmasin, bari behuda degan fikr uni tark etmagan. Bu savollar va bu kabi fikrlardan telba bo‘lib qolgan. Arzamas va Moskvaga borgan kezlari o‘zini oMdirib qo‘yishdan bazo‘r qutulgan.
Ozod Sharafiddinov Tolstoyning butun umr chulg‘ab, uni hech qachon o‘z fojiali iskanjasidan bo‘shatmagan fikrlarni teran ilg‘aydi. Tolstoycha ohangni topib o‘zbekchaga o‘giradi. Olsha paytlar buyuk Nitshe o‘zining serog‘riq “Insoniy, haddan ziyod insoniy” degan butun Yevropani talvasaga solgan asarini yangi nashrdan chiqargan edi. Tolstoy rus zaminida turib ularga jo ‘r bo‘lgan edi.
Ozod Sharafiddinov asarni tarjima qilarkan, uning nomini )ug‘atlarimizda uchramagan so‘z bilan atadi. Oddiy qilib “Iqror” deyish ham mumkin edi. Ammo “Iqromoma” deyish mumtoz adabiyotimiz, o‘zbek o‘quvchisining madaniy an’anasiga yaqin-roqmikin deb mulohaza qildi va lug‘atimizga yangi bir tushuncha kiritdi. “Ispovedalnaya literatura” degan tushunchani nima deb tarjima qilishga o‘ylanib o‘tirardik. Mana endi bunga duch kelganda, uni aniq qilib “iqromomalar” deb aytaveramiz. Ozod Sharafiddinov Voynovichning romani nomini “monumental targ‘ibot” deb

ataydi. Bu bilan shaxsga sig‘inish davrining monumental san’ati va adabiyoti ga, uning tub mohiyatiga ishora etganday boiadi. “Monumental” tushunchasini o‘zbekchalashtirmay (holbuki, azim targ‘ibot, azainat targ‘ibot deb atashi ham mumkin edi) unga mos ekvivalent qidirmay tarixiy haqiqatni saqlaydi. Ozod Sharafiddinov tilimizga kiribkelgantabdili boMmaganxorijiy so‘zlami sun’iy tarzda o‘zbekchalashtirishga urinmaydi. Ulami o‘z holicha, o‘z m a’nosicha qo‘llaydi.

Uning barcha tarjimalarida ilm kishisining tili, olimona til va yana ham aniqroq aytganda, tanqidchining tili, tanqidchining so‘zi bo‘rtib sezilib turadi. Uning tarjimalariga xos uslub qirrasining bir chekkasi xuddi mana shunday hosil boiadi. Uning tarjimonlik uslubida aniqlik, to‘g‘rilik, puxtalik, ortiqcha bezaklar va hashamlardan qochish ustun turadi. U asliyat uslubini qanday boisa shunday ifodalashga. asliyatning jumla qurilishlariga ergashishga, nasming ritmikasini chiqarishga intiladi.
Ozod Sharafiddinov tarjimachiligi bilan tanqidchiligi bir-birini toidiradi, bir-birini fikr bilan boyitadi. Tarjimachilik ham xuddi tanqidchilik kabi juda ko‘p o‘aish, kitobparvarlik bilan bog‘liq. Ozod Sharafiddinov ijodiy merosida bulami bir-biridan sira ajratib bo‘lmaydi. U 0 ‘zbekistonda eng ko‘p kitob o‘qigan va eng ko‘p kitob to‘plagan, ajoyib kutubxona yaratgan noyob zotlardan edi. Bu jihatdan yigirmanchi-o‘ttizinchi yillarda fidokorlik qilgan tanqidchi tarjimonlar Mannon Royiq, Sanjar Siddiq, Abdurahmon Alimuhamedov, Vahob Ro‘zimatov, Jumaniyoz Sharipov (keyinroq G‘aybulla Salomov) qatoriga kiradi. U tarjimonligida, xuddi tanqidchiligida bo'lganidek, teran ma’rifatparvar adib, chinakam ziyoli edi.
Ozod Sharafiddinov juda sinchkov inson edi. Uning sinchkovligi tabiiy edimi? yoki tug‘mamidi? Yoxud doim olam-olam kitoblar ichida aylanganidan, olam-olam kitoblarga qiziqqanidan, ularni muk tushib o‘qiganidan, ularga olam-olam havaslar tuyganidan va o‘zi ham olam-olam kitoblar yozishni orzu qilganidan tug‘ilganmidi, paydo bo‘lganmidi? Aslida bu savolning o‘zi unchalar ham muhim

ernas. Usiz ham Ozod Sharafiddinov to‘g;risidagi tasavvurlarimizni jonlantiradigan, uyg‘otadigan hodisalar yetarli. Lekin bu siymo misolida bizni hayratlantiradigan ko‘pgina narsalarga to‘g‘ri javob topaman desangiz, albatta, sinchkovlik ustida bosh qotirishga to‘g‘ri keladi. Sinchkovlikni har qanday odamda tug‘ma deb olaylik. U farosat bilan egiz va xafsala bilan tug‘ishgan. Bu uch ajoyib xususiyat tanqidchi tarjimonda haqiqatan tug‘ma edi, birlashgan edi, tutashgan edi, Bular ijodkordagi adabiy va muallimlik talantining bosh xususiyatlarini tashkil etardi. Piyoz nega qavat-qavat boMadi-yu sarimsoq nega dona-dona boMadi? Mavhum savol. Lekin bn mavhumlik ichida tabiat va yaratilishning hech yechib va tagiga yelib borib boMmaydigan siri yashirinib yotadi. Nega bir odam juda sinchkov, xafsal bilan ishlaydi: Nega xuddi ushbu inson uchun nihoyatda zarur boMgan xususiyatlar boshqa ikkinchi odamda yo‘q yoki mutlaqo yetishmaydi? Loaqal mana shu narsaning o‘zi bu uch narsa va ulardan tashkil topgan iqtidor hamisha tug‘ma ekanligini ko‘rsatadi. Bular haqida so‘z ochdik. Nega? Chunki ular adabiyotchi uchun, yozuvchi uchun, ijodkor, san’atkor, olim, tarjimon, tanqidchi uchun benihova zarur boMgan hislatlardir.

Bularsiz adabiyotchi yo‘q, yozuvchi yo‘q, tanqidchi, san’atkor yo‘q. Tanqid va tarjima bir-biriga juda tutashib ketgan hodisalar. Rostdan ham. Tarjima bilan shug‘ullanmagan yozuvchi yo‘q. Tanqidchi ham yo‘q. Tarjima ijod maktabi. Fikrlar o‘t oladigan qo‘ra. Bunda jumla mumtoz jumla va mumtoz namuna vositasida charxlanadi, o‘z original shakiini topadi.

Ozod Sharafiddinovning adabiy-tanqidiy, publitsistik ijodi tar-jimachilik faoliyati bilan chambarchas bogMangan: biri-biridan quv-vat oladi, ilhomlanadi, doim biri ikkinchisiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Butun ijodiy yoMi davomida Ozod aka adabiy-tanqidiy,publitsistik va esseistik asarlarni tarjima qilishga juda katta e’tibor qaratdi. Maqo-lalar tarjima qilishga juda qiziqdi. U adabiy bilimlar o‘quvchilar orasida keng tarqalishini istardi. Chamasi, buni o‘zining muallimlik faoliyatining uzviy davomi deb bilardi. U odamlarning dunyoqarash-lari keng boMishini istardi. Shu istagi uning tanqidchilik faoliyatiga ma’no va mazmun bagMshlardi.

U dunyo adabiyoti namoyandalarining adabiy ijod, ma'rifat, ma’naviyat, insonning ruhiy borlig‘ini ochishga bag‘ishlangan maqolalar - esselami zavq-shavq bilan o‘zbek tiliga o‘girdi. Qullik, mutelik ongining yashovchan asoratlaridan xalos bo‘lish yo‘lini qidirdi, dunyo adabiyoti, san’ati namoyandalarining insonparvarlik, ozodlik, tenglik, axloqiy kamolot yo‘nalishidagi eng yaxshi maqolalarini o‘zbek tiliga o‘girish bu yo‘lda eng samarali xizmat qiladi deb ishondi va yeng shimarib ishladi. Bu asarlarni zaxmatkashlarcha, fidokorlarcha shiddat bilan tarjima qildi, bulaming chiqishi onglaming o‘zgarishi uchun, yangi nuqtai nazarlaming shakllanishi va kengayishi uchun shubhasiz buyuk xizmat qiladi deb e’tiqod qildi. Ha e’tiqod qildi. Chunki ushbu tarjimalaming bari e’tiqodning hosilalaridir. Yozuvchilar hamma narsalarni yozib tashlayvermaganlari singari tarjimonlar ham, duch kelgan asarlami tarjima qilishga urinavermaydilar. Shunday tarjimonlar borki yoki bo‘lganki, ular faqat o ‘zlariga yoqqan, o‘zlari sevgan adiblarning asarlarinigina o‘girganlar. Har qancha bo‘lmasin, boshqa tarjimalarga qo‘l urmaganlar. Yana boshqa tarjimonlar ham bo‘ladi yoki bo‘lganki, ular faqat o‘zlarining g‘oyaviy, insoniy e’tiqodlari, qarashlariga to‘g‘ri kelgan, shunga mos va munosib kitoblarnigina tarjima qilganlar. Tolstoy Mopasanning bir hikoyasini o‘qib g‘oyatda ta’sirlanib darhol uni taijima qilgan.

Essenstik asarlami tarjima qilish unchalar ham oson ish emas. Badiiy adabiyot tarjimasidan farqi, bunda juda katta bilim talab qilinadi. Ikkinchidan, mutaxassislikning butun sir-asrorlaridan xabardorlik. Terminlar, tushunchalar ichida bilimdonlik bilan mohir ixtisos egasi sifatida ishlash. Uchinchidan, rivojlantirilayotgan fikrlar va g‘oyalarning nozik tovlanishlari va bog‘lanishlarini anglash va tushunish. To‘rtinchidan, buyuk qunt. Qunt va sabr-toqat bilan tarjima ustida o‘tirish. Beshinchidan, qilayotgan tarjimang hech qanday moddiy manfaatdorlik keltirmasligini aniq bilish. Oltinchidan, qanday bo‘lmasin, zamondoshing yoki kelajakning kishilari bu asarlarga muhtoj, ehtiyojmand ekanliklarini to ia m a ’noda his qilish... Tarjimon Ozod Sharafiddinov o‘z e’tiqodiga ko‘ra,

o‘qivchisining manfaatlarini kcTzlab, uning ongi va qarashlarini o‘stirish, estetik olamni boyitish uchun ishlardi... Agar unda yuqorida so‘z yuritganimiz sinchkovlik, farosat va xafsala yuksak bir tarzda shakllanmagan va jamlanmaganda edi, hech qachon bu ma’rifatchilik va muallimlik yo‘nalishidagi ishlarni ado etmagan boMardi.

2 qism