I bob. XX asr boshida Turkistonning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi

Sanoat rivojlanishi

Sanoatda ham ahvol unchalik yaxshi emas edi. Paxta "vasvasasi"gacha Turkistonda yirik sanoat ishlab chiqarishi amalda yo`q darajada edi. Mahalliy ishbilarmonlarning faolligi mayda hunarmandchilik ishlab chiqarishga asoslangan edi.

XIX asr oxirida o`lkada mahalliy sanoat rivojlana boshladi. U Rossiya sanoatining agrar-xomashyo qo`mitasi sifatida sof mustamlaka xususiyatiga ega edi. Korxonalarining 70 foizini paxta tozalash sanoati, 7 foizini moy ishlab chiqarish korxonalari, 5 foizini oziq-ovqat sanoati tashkil etardi. Sanoat o`ta zaif rivojlangandi, ayni mahalda u bir yoqlama xususiyatga ega bo`lib, asosan Rossiya irnperiyasi ehtiyojlari uchun xizmat qilardi.

Ishlab chiqarishning bunday xususiyati Turkistonning Rossiya bilan savdo munosabatlariga ham ta’sir etardi. Rossiyadan un, bug`doy, javdar, oziq-ovqat mahsulotlari, shuningdek, to`qimachilik matolari, ip-gazlama buyumlar, jun, shoyi keltirilardi. 1867— 1900-yillarda Turkistonda 175 ta sanoat korxonasi ishga tushirildi, ularning 80 foizi paxtani birlamchi qayta ishlash bilan shug`ullanardi.¹¹

Turkistonda don yetishtirish keskin kamaydi, bu hol aholini oziq-ovqat mahsulotlarini Rossiyadan keltirilishiga bog`liq qilib qo`ydi. Kambag`allashgan dehqonlar o`z yer uchastkalarini sotishga majbur bo`lishdi, bu kam yerli va yersiz dehqonlar soni keskin ko`payishiga olib keldi.

Turkistonning Rossiya imperiyasi mustamlakasiga aylanishi dehqonlarnigina emas, hunarmandlar ahvolini ham og`irlashtirdi. Rossiyaga tashib ketilgan paxta gazlama, satin sifatida Turkistonga qaytarilardi, bu esa o`z buyumlarini o`rta Osiyogagina emas, balki qo`shni chet mamlakatlarga ham yetkazib berib turgan o`n minglab to`quvchilar sulolalarini tirikchilik manbaidan mahrum qilib, mahalliy hunarmandchilik sanoatini xonavayron qilardi.¹²

Rossiya kapitali Turkistonni o`z sanoat mollarini sotadigan monopol bozorga aylantirib, uni jahon bozoriga jalb etdi, biroq Rossiya tovarlarining keltirilishi asrlar davomida mavjud bo`lgan mahalliy hunarmandchilikni siqib chiqardi. Boshqa tomondan Rossiya kapitali Turkistonning metropoliyaga qaramligini kuchaytirish uchun ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanishiga to`sqinlik qilardi. Shunday qilib, Rossiya kapitali mustamlaka xo`jalikka yangi bozor munosabatlarini joriy etib, Turkiston xo`jaligining natural shaklini, uning biqiqligini buzdi.