|
Bu chizmada I
jobiy va nol iqtisodiy foyda
Zamonaviy hayotda turli xil monopoliyalar hisobga olinadi. “Monopoliya” atamasi mamlakat bozorining katta qismini qamrab oladigan bunday korxona va tashkilotlarni anglatadi. Ular tovarlar va xizmatlarning ayrim turlari uchun narxlarni belgilashda ustuvor huquqqa ega bo’ladilar, kichik kompaniyalarga qo’shilish yoki ularga qo’shilish imkoniyatiga ega bo’ladilar.
Monopoliyaning o’ziga xos turlarini ajratib ko’rsatish mumkin:
Yopiq monopoliya – bu qonuniy cheklovlar, patentni himoya qilish, mualliflik huquqi instituti va hokazolar bilan raqobatdan himoyalangan monopoliya. AQSh pochta xizmatining birinchi toifadagi xabarlarni etkazib berish monopoliyasi bunga misoldir.
Ochiq monopoliya – bu bitta kompaniya (hech bo’lmaganda ma’lum bir muddat) yagona mahsulot etkazib beruvchisi bo’lgan, ammo raqobatdan maxsus huquqiy himoyaga ega bo’lmagan monopoliya. Bunday firmalarga misol sifatida bozorga yangi mahsulotlar bilan kirib kelgan firmalar kiradi.
Tabiiy monopoliya – bu ishlab chiqarishning texnologik xususiyatlari tufayli (ishlab chiqarish uchun zarur bo’lgan resurslarga eksklyuziv egalik qilish, moddiy-texnik bazaning haddan tashqari qimmatligi yoki eksklyuzivligi tufayli) bozorda imtiyozli mavqega ega bo’lgan monopoliyaning bir turi. Tabiiy monopolistlar mamlakat iqtisodiyotiga katta ta’sir ko’rsatmoqda, chunki ular bozorda narxlarni shakllantirish jarayonini boshqaradilar. Ishlab chiqarishning katta hajmi tufayli xom ashyo tannarxi pasayadi, bu esa uning tannarxini pasaytirishga imkon beradi. Va bu o’xshash tovarlarni ishlab chiqaradigan firmalar uchun jiddiy muammolarni keltirib chiqarmoqda, ammo kichik hajmlarda, chunki ular o’zlarining bozordagi mavqeini saqlab qolish uchun narxlarni tushirish usullarini topishlari kerak. Ko’pincha, tabiiy monopoliyalar – bu mehnat talab qiladigan infratuzilmalarni boshqaruvchi firmalar bo’lib, ularni qayta qurish iqtisodiy jihatdan asossiz yoki texnik jihatdan imkonsizdir (masalan, suv ta’minoti tizimlari, elektr ta’minoti tizimlari, temir yo’llar).
Sun’iy monopoliyalar – bu monopolistik foyda olish maqsadida tashkil etilgan korxonalar uyushmalari. Ushbu monopoliyalar ataylab bozor tarkibini o’zgartiradi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida davlat (tartibga soluvchi organ sifatida) har doim bozor ishtirokchilari o’rtasida teng va adolatli raqobat uchun shart-sharoit yaratishga intilib, hech bir o’yinchi bozorning katta qismini egallamasligi va monopoliyaga aylanmasligini ta’minlaydi. Chunki davlatning monopoliyasi, qoida tariqasida, foyda keltirmaydi. Shu bilan birga, muayyan sharoitlarda davlat qasddan monopoliyaning (sun’iy monopoliya) paydo bo’lishiga hissa qo’shishi mumkin. Aytgancha, bu sobiq SSSR davlatlariga xosdir. Masalan. Davlat davlat korxonasining katta ulushini sotuvga qo’yishni rejalashtirmoqda va tabiiyki bu ulush uchun iloji boricha ko’proq pul olishni xohlaydi. Bunday holda, davlat ushbu korxona uchun eng qulay ish sharoitlarini yaratadi (imtiyozli soliq stavkalari, litsenziyalarning ustuvor berilishi va boshqalar).
Xalqaro monopoliya – foydani ko’paytirish maqsadida jahon kapitalistik iqtisodiyotining bir yoki bir nechta sohalarida ustunlikni o’rnatgan chet elda aktivlarga ega bo’lgan xususiy, yirik kapitalistik firmalar yoki turli millatlardagi firmalarning birlashmalari.
Monopolistik uyushmalarning shakllari:
· Kartel – bu bitta sohaning bir nechta korxonalarining birlashmasi bo’lib, unda qatnashuvchilar ishlab chiqarish vositalari va mahsulotlariga egaliklarini saqlab qolishadi va ular mahsulotlarni bozorda yaratadilar, kvotani kelishib olishadi – umumiy ishlab chiqarishdagi har bir ulush, sotish narxlari, bozorlarni taqsimlash va boshqalar.
· Sindikat – bir hil mahsulot ishlab chiqaradigan bir qator korxonalarning birlashmasi; bu erda boshqaruvning moddiy shartlariga egalik birlashma ishtirokchilari tomonidan saqlanib qoladi va tayyor mahsulotlar ushbu maqsadlar uchun yaratilgan ofis orqali umumiy mulk sifatida sotiladi.
Ishonch bu monopoliya bo’lib, unda ushbu guruh tadbirkorlar tomonidan ishlab chiqarish va tayyor mahsulotlarga birgalikda egalik qilish imkoniyati yaratiladi.
Diqqat, rasmiy ravishda mustaqil korxonalar (odatda turli sanoat, savdo, transport va banklar) korxonalari uyushmasi bo’lib, uning doirasida asosiy kompaniya barcha ishtirokchilar ustidan moliyaviy (pul) nazoratini tashkil qiladi.
Ko’p qirrali kontseptsiya bu turli ishlab chiqarish, transport, savdo sohasidagi o’nlab va hatto yuzlab korxonalarning birlashishi bo’lib, ularning a’zolari ishlab chiqarish vositalari va ishlab chiqarilgan mahsulotga egalik huquqidan mahrum bo’lib, asosiy kompaniya uyushmaning boshqa a’zolariga moliyaviy nazoratni amalga oshiradi.
“Monopoliya” atamasi iqtisodiy nazariyalarda eng sig’imi. Uni to’g’ri ishlatish ko’p jihatdan kontekstga, shuningdek semantik ma’noga bog’liq. Buni qanday izohlash mumkin? Monopoliyalarni tasniflash uchun qanday asoslar mavjud?
Do'stlaringiz bilan baham: |
