I bob "Tabiiy monopoliya" tushunchasini shakllantirishga nazariy yondashuvlar

1.2. Tabiiy monopoliya tushunchasi.
Tabiiy monopoliyalar Bu tovarlar (xizmatlar) ishlab chiqaradigan (sotadigan) tashkilotlar (tijorat va notijorat), ishlab chiqarishning texnologik xususiyatlari tufayli raqobat mavjud bo’lmaganda talabni qondirish samarali bo’lgan va sezilarli darajada barqaror talabga ega bo’lgan tovarlardir. Ularni to’liq boshqa tovarlar bilan almashtirishning iloji yo’qligi sababli narxning o’zgarishi. Tabiiy monopoliya sharoitida bozorda raqobat muhitini yaratish ilm-fan va texnikaning erishilgan darajasini hisobga olgan holda mumkin emas yoki iqtisodiy jihatdan samarasizdir. Tabiiy monopoliyalarda talab va taklif hajmi qat’iy ravishda texnologiya bilan belgilanadi, asbob-uskunalar va ishlab chiqarish tsiklining boshqa elementlarini ommaviy ishlab chiqarish va takrorlash qiyin. Bular energiya, bir qator transport turlari, aloqa, suv ta’minoti va boshqalar.
Tartibga solinmagan holda, tabiiy monopoliya korxonalari oligopoliyaga aylanadi, ishlab chiqarish hajmini kamaytiradi, monopol narxlarni belgilaydi, bu esa turdosh tarmoqlarda ham narxlarning oshishiga olib keladi. Shuning uchun tabiiy monopoliyalarda tartibga solish usullari an’anaviy monopoliyaga qarshi qonunlardan tashqariga chiqadi.
Tabiiy monopoliya sub’ektlari barcha iste’molchilarga kamsitilmasdan xizmat ko’rsatishi, boshqa korxonalar uchun tijorat siri bo’lgan ma’lumotlarni ijro etuvchi hokimiyat organlariga taqdim etishi shart. Mahsulotlar (xizmatlar) uchun tariflar davlat tomonidan tartibga solinadi va byudjetdan subsidiyalar olishga ruxsat etiladi. Tabiiy monopoliya korxonalari davlat organlarining ruxsatisiz tugatilishi mumkin emas. Ijro etuvchi hokimiyat vakillik organi oldida tabiiy monopoliyalar tarmoqlarining faoliyati uchun javobgardir.
Tabiiy monopoliyalarni tartibga solishning eng radikal shakli korxonalarni davlat mulkiga o’tkazish, tabiiy monopoliyalarni boshqarish bo’yicha maxsus davlat organlarini tashkil etish, ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilar manfaatlari muvozanatini ta’minlash uchun bevosita nazoratni amalga oshirishdir.
Ularning paydo bo’lishi asosan bozorning tabiiy rivojlanishi bilan bog’liq bo’lib, unda kompaniya katta moliyaviy yoki infratuzilma resurslariga ega bo’lgan yakka yoki juda katta o’yinchi maqomiga ega bo’lgan taqdirda foydali biznesni amalga oshirish mumkin. Shu bilan birga, kichik o’yinchilar samarali biznes modellari doirasida ishlay olmaydilar. Natijada, ular o’z faoliyatini to’xtatadi yoki asosiy vositalarini monopol maqomga ega bo’lgan korxonalarga qo’shilib, ularga qo’shilib ketadi. Maqolada yuqorida biz monopoliya nima ekanligini, iqtisodchilar tomonidan ta’kidlab o’tilgan ushbu hodisaning mohiyati va turlarini aniqlaganimizda, ushbu atama biron bir shaxsiy kompaniyani anglatishi mumkinligini ta’kidladik. Shu munosabat bilan bitta diqqatga sazovor faktni ta’kidlash foydali bo’ladi. “Tabiiy monopoliya” atamasi ko’pincha bitta korporatsiyaga nisbatan qo’llaniladi. Garchi ushbu atama bozorni etarli darajada tavsiflashi mumkin. Tabiiy monopoliyalarning turlari, agar bu hodisa haqida bitta kompaniyani belgilash nuqtai nazaridan gapirsak, odatda biznesning muayyan sohalari bo’yicha tasniflanadi.
Tabiiy monopoliyalar zamonaviy iqtisodiyotning ajralmas qismidir. Ular ishlab chiqarishga xizmat ko’rsatadigan infratuzilmaning bir qismidir. Rossiya iqtisodiyotida tabiiy monopoliyalar muhim o’rin egallaydi. Hukumat muntazam ravishda tabiiy monopoliyalar tarmoqlariga tegishli qonunlar va qarorlarni chiqaradi. Eng faol tartibga solinadigan tarmoq elektr energetikasi hisoblanadi va bu shubhasizdir, chunki u barcha sohalarga xizmat qiladi va aholining ehtiyojlarini qondiradi.
Tabiiy monopoliya bu ma’lum bir sohada biznesni olib borishda mavjud bo’lgan to’siqlar, masalan, yuqori boshlang’ich kapital xarajatlari yoki bozor miqyosiga nisbatan katta bo’lgan kuchli miqyosli iqtisodlar tufayli mavjud bo’lgan monopoliyaning bir turi.
Tabiiy monopoliyaga ega kompaniya yagona etkazib beruvchi yoki sanoat yoki geografik joylashuvdagi yagona mahsulot yoki xizmat bo’lishi mumkin. Tabiiy monopoliyalar ishlashi uchun noyob xom ashyo yoki texnologiyalarni yoki shunga o’xshash omillarni talab qiladigan sohalarda paydo bo’lishi mumkin.
Tartibga solish nuqtai nazaridan yakka kompaniya ma’lum bir bozorning 25% dan ko’prog’ini boshqarganda monopoliya mavjud. Masalan, De Beers kompaniyasi olmos sanoatida monopoliyaga ega.
Tabiiy monopoliya bu vaziyatning o’ziga xos variantidir. Bu samaradorlik nuqtai nazaridan ma’lum bir sohada faqat bitta kompaniya mavjudligi mantiqan to’g’ri bo’lganda paydo bo’ladi.
Tabiiy monopoliyalarga, agar bitta kompaniya mahsulot yoki xizmatni boshqa potentsial raqobatchilarga qaraganda arzonroq narxda va butun bozorga xizmat qilishi mumkin bo’lgan hajmda etkazib bera olsa, yo’l qo’yiladi.
Tabiiy monopoliyalar iste’molchilarga birlikning eng past narxini taklif qilish uchun sanoatning cheklangan resurslaridan samarali foydalanganligi sababli, ko’p hollarda tabiiy monopoliyaga ega bo’lish foydali bo’ladi.
Temir yo’l sohasi hukumat tomonidan homiylik qilinadi, demak, u tabiiy monopoliyani rivojlanishiga yordam berish, yanada samarali va jamoat manfaatlari yo’lida yordam berish.
Biroq, kompaniyaning tabiiy monopoliya sifatida faoliyat yuritishi, uning sohadagi yagona kompaniya ekanligini anglatmaydi. Kompaniya mamlakatning faqat bitta mintaqasida monopoliyaga ega bo’lishi mumkin.
Masalan, kabel kompaniyalari ko’pincha mintaqaviy bazaga ega, garchi bu sohada konsolidatsiya bo’lib, milliy kompaniyalar yaratildi.
Qoidalar.
Tabiiy monopoliyaga ega bo’lgan kompaniyalar ba’zida bu foydadan nafaqat narxlarni ko’tarish orqali, balki mahsulot etkazib berishni cheklash orqali o’z kuchlarini zararli tarzda sarflash orqali foydalanishni xohlashlari mumkin.
Shu sababli, tabiiy monopoliyalar to’g’risidagi qoidalar ko’pincha jamoatchilikni har qanday noto’g’ri foydalanishdan himoya qilish uchun o’rnatiladi.
Umuman olganda, ushbu kompaniyalar o’zlarining xizmatlarini etkazib berishni cheklamasdan yoki mijozlar o’rtasida kamsitmasdan, ochiq foydalanish imkoniyatini ta’minlashlari shart. Buning evaziga ular monopoliya sifatida ishlashga ruxsat berilib, mijozlar tomonidan mumkin bo’lmagan suiiste’mol qilish uchun javobgarlikdan himoyani ta’minlaydilar.
Masalan, statsionar telefon kompaniyalari o’z hududidagi barcha uy xo’jaliklariga telefon aloqasini odamlarning telefon suhbati mazmuni bo’yicha kamsitmasdan taqdim etishi shart.
Buning evaziga, agar ularning mijozlari telefon orqali telefon orqali qo’ng’iroq qilish orqali xizmatdan suiiste’mol qilsalar, ular javobgar emaslar.
MisollarKommunal sanoat
Masalan, kommunal sanoat tabiiy monopoliyadir. Kommunal xizmatlar monopoliyalari butun shahar va qishloqlarga tabiiy gaz va neft kabi suv, kanalizatsiya xizmatlarini, elektr energiyasini va elektr energiyasini etkazib beradi.
Kommunal korxonalarni tashkil etish va ularning mahsulotlarini tarqatish bilan bog’liq boshlang’ich xarajatlar juda katta. Natijada, kapital narxi potentsial raqobatchilar uchun kuchli to’siqdir.
Bundan tashqari, jamiyat tabiiy monopoliyalar kabi davlat xizmatlaridan foydalanishi mumkin. Bir nechta kommunal xizmat ko’rsatuvchi kompaniyalarga ega bo’lish mumkin emas, chunki har bir raqobatchi uchun bir nechta tarqatish tarmoqlari bo’lishi kerak edi.
Elektr tarmoqlari va kabellarni, suv va gaz xizmatlari quvurlarni talab qiladi. Ushbu holatlarning hech birida sanoatda bir nechta kommunal xizmat ko’rsatuvchi provayderlarga ega bo’lish ayniqsa mumkin emas.
Kommunal xizmatlarning tabiiy monopoliyalar sifatida ishlashi iqtisodiy jihatdan oqilona bo’lganligi sababli, hukumatlar ularning mavjud bo’lishiga imkon beradi. Biroq, ushbu soha iste’molchilarga adolatli narxlar va tegishli xizmatlarni olishlarini ta’minlash uchun qattiq tartibga solingan.
Temir yo’llar
Ushbu misol ko’pincha tabiiy monopoliyaning kvintessensial modeli sifatida ishlatiladi.
Bir nechta temir yo’l yo’llari, stantsiyalar va boshqalarga ega bo’lish juda mantiqiy emas. Xuddi shu maqsadda. Moliyaviy jihatdan amaliy bo’lishi juda katta sarmoyadir.
Ijtimoiy tarmoqlar.
Tabiiy monopoliyalarning yanada zamonaviy namunalariga ijtimoiy media platformalari, qidiruv tizimlari va onlayn chakana savdo kiradi.
Facebook, Google va Amazon kabi kompaniyalar turli xil onlayn xizmatlar uchun tabiiy monopoliyalarni yaratdilar, chunki bu birinchi operator bo’lishning afzalliklari, tarmoqning ta’siri va katta miqdordagi ma’lumotlarga ishlov berish bilan bog’liq tabiiy miqyosli iqtisodiyot. Va ma’lumotlar.
An’anaviy davlat xizmatlaridan farqli o’laroq, aksariyat mamlakatlarda ushbu turdagi tabiiy monopoliyalar shu paytgacha amalda tartibga solinmagan.

B
u chizmada Muvozanat shartlari: sof monopoliya va mukammal raqobat