I bob. Sifatning ma’noviy turlari talqini

2.Holat bildiruvchi sifatlar. Predmet, hodisa, inson va hayvonga xos holat yoki vaziyat turli sifatlar orqali ifodalanadi:
1) tabiiy holat belgilari, a) ijobiy ma’noda: go’zal, ko’xlik, chiroyli, suluv, latif, qomatdor. Go’zal bir yigit eshikni qoqdi (Abdulla Qahhor ). O’zi ham Ismoiljon suqsurdek ko’xlik yigit edi (Said Ahmad);
b)nuqsoniy belgilar: cho’loq, mayib, bukir, cho’tir, soqov, xunuk, kar, qiyshiq. Taqsir, bugun sahar Qo’qondan keldik,-- javob berdi kattagina, novchadan kelgan, cho’tir kishi (Oybek). Dadasi bo’lsa oqsoq institutda to’garak mashg’ulotlari o’tkazadi ( Asqad Muxtor).
2) Predmetning xo’l-quruqlik holatini ifodalovchi sifatlar: ho’l, nam, namxo’sh, namtob, quruq, qoq va hokazo. O’rtadagi o’choqda ho’l to’nka biqsimoqda ( Parda Tursun).
3) Tinch va notinch holatlarni ifodalovchi sifatlar: tinch, jim, jimjit, sokin, osuda, osoyishta, notinch, betinch va hokazo. Hovlining bir yoqasidan o’tgan anhor bo’yi- quyuq tolzor, sersoya, jimjit bir go’sha (Oybek). Bizga tinch-osoyishta pana joy kerak ( Sharof Rashidov).
Bulardan tashqari silliq, g’adir-budur, g’ijim, tekis, siyrak, zich, qalin, yupka, omonat, puxta, g’uj, shovul, tanho, gavjum, ochiq, berk kabi bir qancha sifatlar borki, bular ham turli holatlarni ifodalash uchun xizmat qiladi.
Yuqorida keltirilgan holat bildiruvchi sifatlarning deyarli hammasi darajalanadi, forma o’zgartuvchi affikslarni ( modal forma yasovchilarni) qabul qiladi va ko’pligi ko’chgan ma’nolarda qo’llanadi.
3.Rang-tus bildiruvchi sifatlar. Predmetning belgi alomatlaridan biri rang-tusdir. Bir turkum sifatlar predmetning ana shu belgisini ifodalash uchun qo’llanadi. Masalan, Bu yerda zangor ko’l sohillari-yu, kulrang toshlar, serchechak so’qmog’-u, yashil hiyobonlar, qushlar na’masi-yu, barglarning sirli shivirlashi yo’q ( Asqad Muxtor).
4. Shakl- ko’rinish bildiruvchi sifatlar. Bunday sifatlar predmetning turli ko’rinishlarini, shakl va forma belgilarini ifodalash uchun qo’llanadi: dumaloq, yassi, uzun, uzunchoq, yapaloq kabilar.
Shakl-ko’rinish bildiruvchi sifatlar bilan holat bildiruvchi sifatlar ba’zan mos kelishi mumkin: semiz, pachoq, ozg’in. Cholning qarshisida o’tirgan sherigi – yirik gavdali, peshanasi do’ng muloyim yigit (Oybek). Unda uch yoshlardagi jingalak soch, burni yapaloqroq bola o’yinchoq ot minib turardi ( Said Ahmad). Semiz hamshira qo’pol etiklarini do’qillatib ildam ketdi ( Oybek).