I bob. Nara davri boshqaruvi

Bo‘shliq. Yozuvlarning eng qadimiy yodgorliklarida biz atamalarning afsonaviy va tarixiy rivoyatdagi rolini kuzatishimiz mumkin. “Kodziki” va “Nihon Syoki” afsonaviy hikoyasi mutlaq solnomaviy ma’lumotlardan mahrum hisoblanadi. Ammo geografik ma’lumotlarga e’tibor qaratish lozim. Hikoyaning deyarli har bir epizodi turli xil ta’riflarga va geografik koordinatalarga ega (bu hozirgi paytda ularni lokalizatsiya qilish har doim ham mumkin emasligi boshqa masala).²⁹ Shunday qilib, Idzanagi va Idzanami nayranglarining birinchi harakati Yaponiyaning sakkizta orolini yaratishdan iborat bo‘lgan. Shuning uchun har bir orolga nafaqat tegishli “odatiy” afsobaviy-geografik nom berilgan, balki orolning “boshqa nomi” ham bo‘lgan. Bu anonim, ya’ni orolda bo‘lgan yoki unga buyruq beradigan xudoning ismi bo‘lgan. Demak, bu orollardagi har bir tabiiy obyekt muqaddaslikka ega hisoblangan. Ushbu “muqaddas topografiya” ierarxiyasida birinchi o‘rin, albatta, tog‘larga tegishlidir. Yaponiya madaniyatining butun tarixi davomida aynan tog‘lar eng muhim ibodat obyekti sifatida va “mo‘jizalar” uchun eng katta salohiyatga ega bo‘lgan joy sifatida tasvirlangan.
“Kodziki” va “Nihon Syoki” tarixiy rivoyatlarida, shuningdek, voqeadagi ayrim belgilar ta’sirini aks ettiradigan atamalarning etimologiyasiga katta e’tibor berilgan. O‘tmishda u yoki bu ism buzilganligi, ya’ni qadimgi zamonlarda sodir bo‘lgan voqealar o‘tib ketmaganligi, bu ularning atama va hodisalar o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlikning to‘g‘riligiga bog‘liqligini tasdiqlovchi dalil hisoblanadi.
Afsonaviy va solnomaviy xazinalardan tashqari, davlat tomonidan boshlangan birinchi yozma yodgorliklardan biri ham Fudoki bo‘lgan. “Fudoki” ni tuzish to‘g‘risidagi 713-sonli farmonning mazmunini quyidagicha umumlashtirish mumkin. Birinchidan, qishloq va tumanlarga qulay nomlar (“yaxshi iyerogliflar”) berish maqsadga muvofiq edi. Bu atamalarning imlosida bir xillikni o‘rnatishni anglatgan. Ikkinchidan, minerallar, o‘simlik va hayvonot dunyosi, tuproqlarning sifati va atamalarning kelib chiqishi haqida ma’lumot berish, qadimgi afsonalar va qadimgi davrlarning g‘ayrioddiy hodisalari to‘g‘risida xabar berish taklif qilingan. Shunday qilib, Yaponiya suverenlari hukmronligi davrida to‘plangan maydonni inventarizatsiya qilish vazifasi qo‘yilgan.
Bizning ixtiyorimizdagi “Fudoki” matnlari viloyat hokimlari tomonidan taqdim etilgan har bir matn ma’lum xususiyatlarga ega deyishga imkon beradi. Ammo, umuman olganda, ularning mualliflari afsonaviy tarixiy ko‘rsatmalarga asoslanib atamalarni etimologizatsiyalashga eng katta e’tibor berganliklarini ta’kidlash mumkin. Shuningdek, mahalliy hokimiyat (madaniyat) ning “pragmatik bo‘lmagan” qarorni ko‘rinishi bo‘lgan umumiy yo‘nalishini aks ettiruvchi afsonalar va afsonalar taqdimoti hisoblanadi. Shunday qilib, “Fudoki” ning atamalarining aksariyati afsonaviy haqiqatlardan kelib chiqqan holda - VIII asrdagi ushbu atamalarda izohlanadi.³⁰ Bunda bir xudoning so‘zlari yoki xatti-harakatlari yoki “tarixiy” shaxsning izini ko‘rish mumkin. Landshaftning o‘zi (va uning ramziy vakili - atamalar) boshlang‘ich vaqtning ma’lum bir “toshga aylangan tarixi” ni ifodalaydi.
Tarixiy davrda yerni qismlarga berish huquqi xudolarning eng kichik o‘rnini bosuvchi - “imperator” ga yoki tegishli bo‘lgan, ulug‘langan a’zolarga beriladi. Masalan, “Xitachi-fudoki” da aytilganidek, qadim zamonlarda uxlab yotgan Yamato-takeru “dengiz qirg‘og‘i bo‘ylab sayohat qilib, qirg‘oqning oxirgi qismiga yetib borgan. Bu vaqtda, dengiz qirg‘og‘i yaqinida [hama] ko‘plab dengiz o‘tlari quritilgan (mahalliy joylarda nori deb nomlangan). Shuning uchun qishloq Norixama deb nomlandi. “Shuni yodda tutish kerakki, bu holda biz faqat eng muqobil misolni keltiramiz: rivoyatning o‘zi atama va Yamato Takeru (u o‘zi bu hudud nomini ishlatmagan, va u yaxshi nomlanmagan) hisoblanadi.³¹ Shunday qilib, ushbu aloqaning manbai madaniyat ongida “hukmron xonadonlik a’zosi (hukmdorning o‘zi, xudoning o‘rinbosari) antroponimi va geografik nom o‘rtasidagi barqaror aloqaning mavjudligini isbotlaydi.
713-yilning yana bir jihati bor suverenning tayinlanishiga muvofiq shaxsiy identifikatsiya qilishning o‘zi juda ramziy ma’noga ega ekanligi shubhali, bu mahalliy hukmdorlar va xudolar suverenga itoat etishlarini bildirishlarini anglatadi. O‘zining afsonaviy an’analari bilan mashhur bo‘lgan Yamatodan mustaqil Idzumo provinsiyasining aslida ushbu farmonga bo‘ysunishdan bosh tortishi, atamalarini yozishni qoldirishni afzal ko‘rishi nihoyatda muhim edi. Chunki bu butun mahalliy aholida keskin o‘zgarishlarni anglatardi.
Atamalarning ko‘pligi she’riy matnlarda ham seziladi. Ular tabiiy ravishda qadimiy sehrli (afsonaviy) potentsialni o‘z ichiga oladi. Shunday qilib, “Manyou syou” da she’rlarning aksariyati u yoki bu atamani eslamasdan bajarishi mumkin (agar uning she’riy matnida bo‘lsa, u ko‘pincha nasriy izohda she’r bo‘ladi) bo‘lgan. Atama she’riyatning “tashuvchi” qurilishidagi asosiy o‘zgarishlardan biri ekanligi haqida taassurot paydo bo‘lgan.
Ushbu doimiy epitetlarni atamalarga semantik talqin qilish muammosini qoldirib, biz taqdimotimiz uchun eng zarur narsani ta’kidlaymiz: har bir joy (geografik obyekt va uning ramziy ko‘rinishi - atama) faqat o‘ziga xos xususiyatga ega bo‘lgan. Bularni faqat afsonalar asosida talqin qilinishi mumkin. Sintoizmning diniy tizimi aslida dastlabki mahalliy xarakterga ega bo‘lgan xudolardan iborat deb taxmin qilingan. Bu shuni anglatadiki, utagikilarning nikoh o‘yinlarining nomlanishi arxaik marosim “qo‘shiqli to‘siq” deb talqin qilinishi mumkin, ya’ni noma’lum dunyodan ajratilgan ma’lum bir muqaddas hudud. Joyning o‘zi u yerda yashaydigan ilohiyot (xudo) nomi bilan chaqirilishi mumkin, ya’ni atama bilan tanonimning to‘liq muvofiqlashtirilishi mavjud. Shunday qilib, “Nihon syoki” ga ko‘ra, Aso ikki xudoning joylashuvi - Aso-tsu hiko va Aso-tsu xime tavsiflari bilan nomlangan (tsu - biror narsaga ega ekanligi; hiko va hime - ayol va erkaklarning ko‘rsatkichidir). Tez uchrab turadigan atamaning qisman ma’nosi ham bor bo‘lib, teonim-atama (joy xudosi) atamaning tarkibiga kiritilgan.
Yamatohime nomiga ko‘ra Suininning suveren qizi “Kou tai dzinguu gisikityou” va “Yamatohime no mikoto seiki” ning O‘rta Sharq yozma manbalarida juda qadimiy chiqishlarini namoyish etishgan.³² Sayohati davomida u mahalliy aholidan yer nomini so‘ragan. Yer nomi topilgandan so‘ng, ularning hukmdorlari malika uchun “ibodatxonalar va uylar” (ularning mol-mulki) ni berishgan. Ya’ni muqaddas ma’noga ega bo‘lgan atama ularning hukmron klanga bog‘liqligini tan olib, akt asosida beriladi.
Ilohiyot haqidagi sehrli in’ikoslarning “aloqalari” uni atamaik nomlash yordamida makrokosmosda garmonik aloqalar o‘rnatilishini kuzatish uchun chaqirilgan. Shu munosabat bilan, erta yapon she’riyatining yana bir an’anaviy prefiksi - uta-makura mavjud bo‘lgan. Ushbu qarash yapon mumtoz she’riyatida (shu jumladan, “Manyou syuu” da) nihoyatda keng tarqalib, o‘rta asrlarda ko‘plab she’riy risolalarga bag‘ishlangan. Ushbu risolalar o‘zlarining “klassik” shaklidagi katalogi bo‘lgan. Bu yerda har bir atama ma’lum bir tushunchalarga to‘g‘ri keladi.
Shunday qilib, uta-makura butun she’rni va undan tashqari mahalliy afsonalar va afsonalar bo‘lgan mahalliy byudjetni “o‘zida mujassam etgan” biron manzara tasviri bo‘lib xizmat qilgan.
Shu bilan birga, yapon she’riyatida, qoida tariqasida, xudolarning nomlarini to‘g‘ridan-to‘g‘ri nomlashga asoslanganligi e’tiborga olingan. Bunga, albatta, muayyan holatlarda ularga qo‘yilgan taqiqlar sabab bo‘lgan. Shuning uchun xudolarga murojaat qilish bilvosita xarakterga ega bo‘lishi mumkin. Taqiqlashni bartaraf etishning barqaror usuli atamaviy so‘zdan foydalanishga aylangan.³³ Yaponiya aholisi baland dasht aholisidan ajralib turgani sababli, atama va o‘ziga xos yashash joyining aholisi o‘rtasidagi bog‘liqlik juda kuchli bo’lgan. Muayyan joyda tug‘ilish mahalliy xudoga homiylik qilishni anglatgan. Bu unga egalik qilishni talab qilish uchun yetarli bo‘lgan (ya’ni odamning ilohiyot bilan aloqasi bir-biriga bog‘liqdir). Nihon Syoki shunday deydi: “Kazuraki hududi men kelgan joy va mening ismim shu hudud nomidan kelib chiqqan. Iltimos, ushbu hududni abadiy meniki qilishingizni so‘rayman, shunda u mening hukmronligimga aylanadi.” Shuncha yapon familiyalari va ismlari bir xil nomlardan kelib chiqishi bejiz emas. Darhaqiqat, bu bog‘liqlik shunchalik kuchliki, qadimgi va o‘rta asrlarda atamaga urug‘ nomi (urug‘, familiya) qayerda berilishini va qayerga oddiy havola ekanligini ajratib bo‘lmaydi (“N ismidan Maro”). Bu esa familiyada (atamalar-tanonimlar) madaniyat uchun juda muhim bo‘lgan afsonalar haqida ma’lumot beradi. Dunyoviy she’riyatdan farqli o‘laroq, “Engishiki” da yozilgan she’riy marosim matnlarida - duolarda (norito) xudoning nomi taniqli bo‘lgan (bu har kungi hayotdan oldin tushunilgan). Ammo bu yerda ham biz tanonim va atama o‘rtasida kuchli aloqani tez-tez kuzatib turamiz. Ammo tavsifni alohida-alohida ishlatish mumkin emas, chunki ular o‘zaro bog‘liqdir. Ko‘plab nomlar va atamalarning tasodifan uchrashishi noritoda qayd etilgan. Ya’ni xudolar yashash joylariga qarab nomlanadi.³⁴Norito tarkibidagi xudolarning katta guruhi, ularning funksiyalariga ko‘ra nomlangan. Biroq, bu yerda ham xudolik ta’rifi atamaviy so‘z orqali sodir bo‘ladi. Masalan Tatsuta no kaze no kami (Tatsutadan qurilgan xudolar).
Dastlabki Yaponiya davlatining hukmron tabaqasining ko‘plab harakatlari faqat yuqorida tavsiflangan qadriyatlar tizimi asosida tushunarli bo‘ladi. Yuqorida aytib o‘tilganidek, Yaponiyaning dastlabki hukmdorlari (Yamato) odatda saroylari joylashgan joy nomi bilan atalgan. VII asr oxiriga qadar har bir yangi hukmdor yangi saroyga joylashgan. Atama xudoning almashtirib bo‘lmaydigan predikati bo‘lganligi sababli, hukmdorning qonuniylashtirilishi, xususan, yangi joyda yangi saroy qurilgan paytda sodir bo‘lgan. Yuqorida aytib o‘tilganlarga asoslanib, ehtimol bu hukmdorga o‘sha hududning homiy xudosi - saroyning sehrli kuchini topshirish istagi sabab bo‘lganligini tasdiqlashi mumkin.
Oldingi sintoizm ibodatxonalari, odatda, ular bag‘ishlangan xudo nomi bilan emas, ularning joylashuvi uchun nomlangan. Buddist ibodatxonalarining nomlari bu an’anani meros qilib olgan. Buddist cherkovining uni buzishga urinishlari behuda tugadi. Yaponiyaning dastlabki poytaxtlarida (Nara, Xeyan) ko‘plab sinto ibodatxonalari yo‘q bo‘lgan. Chunki Sinto xudolari va ularni o‘z ichiga olgan ibodatxonalar faqat ular joylashgan joyda bo‘lishi mumkin va ularni boshqa joyga olib borishi mumkin bo‘lmagan.
“Manyou syuu” antologiyasida (va u bilan hamohang bo‘lgan boshqa matnlarda) atamalar o‘rtasida dunyoni afsonaviy-she’riy idrok etish bilan yuqorida aytib o‘tilgan bog‘liqlikdan tashqari, ushbu antologiya muallifning adabiy asariga o‘xshab, buni faqat lirik boshlanishning namoyon bo‘lishi uchun zarur shart deb tushunish mumkin bo’lgan. “Manyou syuu” da shaxsiyat, shuningdek shaxsiy munosabatlar asosan fazoviy tajriba orqali amalga oshiriladi.³⁵
Antologiyaning asosiy mavzularidan biri bu sevgidir. Biroq, antologiya mualliflari afsonaviy va tarixiy manbalardan farqli o‘laroq, matnda hech narsa aytilmagan muhabbatning reproduktiv bo‘lmagan funktsiyasini obyektivlashtirilgan. She’rlar o‘zlarining e’tiborini avlodining afsonaviy tuzilmasi deb atagan boshqa tarkibiy qismlarga jamlagan.
Ajralish motivi ayniqsa mashhur hisoblanadi. Tug‘ilgandan keyin ajralishni buyuradigan afsona paradigmasi, “Manyou syuu” she’riyatida, oxir-oqibat tinimsiz tinglanadigan sevgi munosabatlarining o‘tkinligi sifatida talqin etiladi. Ushbu tezkorlik va vaqtinchalik motivi bir muncha vaqt o‘tgach, Xeyan davrida alohida kuch bilan yangraydi. Ammo VIII asrda ham u allaqachon yetarlicha aniq eshitilgan. Shu bilan birga, sevgi munosabatlarining hayoti fazoviy so‘z orqali beriladi. “Manyou syuu” davridan boshlab yapon shoirlarining o‘qishidagi “baxtli sevgi” holati ba’zi sayohat natijasida sevgilidan ajralish sifatida tushunilgan. Vaqtinchalik yolg‘izlik va ajralib qolish lirik tuyg‘ular namoyon bo‘lishining asosiy shartlaridan biri bo‘lib xizmat qilgan. Agar dastlabki shoirlar uchun “Manyou syu” (Kakinomoto no Hitomaro) xayrlashishdan alohida sayohat qilish uchun tabiiy sabab bo‘lgan bo‘lsa, u holda keyingi shoirlar (Ootomo no Yakamochi) uchun bu, avvalambor, xayrlashish deb tushunilgan.
Yapon tilini yaxshi biladigan Xitoy adabiyoti ularni syujet darajasida tushunish uchun eng boy material bilan ta'minlagan bo‘lsa-da, faqat bitta motiv erta yapon she’riyatining genofondiga mustahkam o‘rnashgan edi. Biz Osmon daryosi (Somon yo‘li) bilan ajralib turadigan va yiliga faqat bir marta, 7-oyning 7-kunida sodir bo‘lishi mumkin bo‘lgan etikdo‘z va chevar (Vega va Altair) ning baxtsiz sevgisini kuchaytiradigan tsiklini nazarda tutyapmiz. “Manyou syuu” da to‘rt yuz mingdan ikki yuzga yaqin qo‘shiqlar ushbu afsonaga bag‘ishlangan. Shu bilan birga, Manyou syuu mualliflari misralarni Xitoy urf-odatlaridan olingan afsonaviy tasvirlar bilan keltirmaslikni afzal ko‘rishadi.
Albatta, ushbu yondashuv bilan yerga ko‘chirilgan samoviy vaziyat, sevgilining fazoda qayeraligini ko‘rsatishni talab qiladi. Shunday qilib, makon (atama) to‘liq lirik moddaga aylanadi, boshqacha qilib aytganda, bu - sevgi aksariyat hollarda do‘stona, shuningdek, har qanday boshqa tuyg‘ularni namoyon qilish uchun zarurdir.