I bob. Nara davri boshqaruvi

II.BOB. V-VII ASRLARDA QONUNCHILIK
2.1 Qonun chiqaruvchi organlar
V-VII asrdadavlat faoliyati va jamiyat faoliyati ikkita qonunchilik kodeksiga bo‘ysungan. Bular “Taihou ritsuryo” (701-702) va “You rou ritsuryou” (718-yilda tuzilgan, 757-yilda ishga tushirilgan) hisoblanadi.²⁰ Birinchisining matni bizgacha katta bo‘shliqlar bilan kelgan. Ikkinchisi ancha yaxshiroq holatda saqlanib qolgan. Ularning orasidagi farqlar, keyingi manbalardan saqlanib qolgan va qayta tiklangan parchalarni taqqoslashda aniqlanganidek, unchalik ko‘p emas.
Ham qonunchilik, ham tarixiy matnlar tavsifining obyekti davlatdir. Tavsif mavzusi - har ikkala holatda ham bu davlatning o‘zi hisoblanadi. Shunga qaramay, qonunchilik va tarixiy matnlar o‘zlarining yondashuvlari va natijalari bilan farq qiladi. Agar qonunchilikni Uzoq Sharqning turli madaniyatlarini birlashtirgan element sifatida tan olish mumkin bo‘lsa, unda milliy tarixga bag‘ishlangan tarixiy asarlar ko‘proq darajada milliy xususiyatlarni ifodalagan. Milliy o‘z-o‘zini identifikatsiyalashning samarali vositasiga aylangan.
Har birining ikkita asosiy qismi - ritsu va ryou (Taihou va You roudirektorlar kengashlari boshqaruvining tegishli yillarini bildiradi) mavjud bo‘lgan. Ritsu (xitoycha lyui) “jinoyat kodeksi”, ryou (xitoy ling) - bu davlat-byurokratik tuzilma va yerdan foydalanish tizimiga oid qoidalar (“fuqarolik kodeksi”) ni belgilaydi. Ushbu tuzilma Xitoy qonunchiligining tuzilishiga amal qilgan. Jinoyat qonunchiligining moddalari faqat qismlarga bo‘lib saqlanib qolgan. Bizgacha yetib kelgan qadimgi kitoblar, ular deyarli butunlay Tang qonunchiligidan (minimal o‘zgarishlar bilan) qarz olganliklarini tasdiqlaydi. “Fuqarolik kodeksi” moddalari deyarli to‘liq tuzilgan.
Yaponiya qirolligida Qonunchilik kodekslarini saqlashning bunday tuzilishi ritsu va ryou uchun teng bo‘lmagan qiymat bor degan xulosaga kelishimizga imkon beradi. Yuqori darajada markazlashgan byurokratik apparatni tashkil qilish haqiqatan ham katta darajada Xitoy standartlariga muvofiq ravishda qurilgan. Ammo unda an’anaviy kuch tuzilmalariga hurmat ko‘rsatilishini ta’minlash uchun ko‘plab o‘zgarishlar qilingan (masalan, qonun tartibni belgilamagan taxtga merosxo‘rlik). Odatiy huquqning tasdiqlanmagan qoidalariga muvofiq amalga oshirilgan. Xitoy jinoyat qonunchiligining qo‘llanilishi odatiy huquq normalari bilan raqobatdosh bo‘lganligi sababli jiddiy qiyinchiliklarga duch kelgan. Ko‘rinib turibdiki, allaqachon bu davrda yaponlar nazoratning ijtimoiy shakllariga ustunlik berishgan - obstruktsiya qoidalariga rioya qilish ustidan nazoratni rivojlangan penitentsiar tizim emas, avvalo jamiyat o‘zi amalga oshirgan. Ushbu tendentsiya zamonaviy Yaponiyada yaqqol ko‘rinib turibdi. Bu yerda jamoat tartibini jazolarning og‘irligi bilan emas, balki odob-axloqiy tarbiya va butun jamiyat tomonidan asotsial xatti-harakatlarning rad etilishi bilan ta’minlanadi.
Shu nuqtai nazardan, Tang qonunchiligining saqlanishi qarama-qarshi tendentsiyani namoyish qilishi nihoyatda muhimdir. U yerda “jinoyat kodeksi” ni saqlab qolish fuqarolik kodeksiga qaraganda ancha yaxshi. Bu, ehtimol, boshqaruv qadriyatlari va tamoyillari tizimidagi tub farqlardan dalolat beradi. Har bir yangi Xitoy sulolasi yangi jinoyat kodeksini qabul qilishdan boshlangan. Yaponiyada biz qarama-qarshi holatni kuzatishimiz mumkin. Ya’ni “Taihou ritsuryou” kiritilishi bilan avval “fuqarolik kodeksi” (701) e’lon qilindi, shundan keyingina “jinoyat” kodeksi (702) e’lon qilindi.²¹ Ritsuning amaldagi faoliyati qonunda belgilangan jazolarni yumshatuvchi bir qator xususiyatlarga ham ega edi. 810-yildan boshlab harbiy syogunal rejim o‘rnatilgunga qadar sud o‘lim jazosini doimiy ravishda umrbod ozodlikdan mahrum qilish bilan almashtirganligi yoki surgun jazosini qo‘llagan.
Qiziqarli misol - taniqli olim, shoir va davlat arbobi Sugavarano Mitidzanening (845-903) vafotidan keyingi taqdiridir. Tuhmatdan so‘ng, u Kyusyuda surgunda vafot etgan. Biroq, o‘limlar o‘sha paytdagi siyosiy hayotdagi ustun rolga to‘g‘ri kelgan. Chunki bu baxtsizliklar Mitidzanening g‘azablangan ruhining qasosiga bog‘liq edi. Natijada, u to‘liq oqlandi. Surgun qilingan hujjatlar yo‘q qilindi. O‘limidan keyin shoshilib, bosh vazir etib tayinlangan. Uning sharafiga sinto ziyoratgohi qurilgan. O‘shandan beri u o‘qish homiysi deb hisoblana boshlangan. Unga bag‘ishlangan va butun mamlakat bo‘ylab tarqalgan ibodatxonalar bugungi kunda deyarli eng ko‘p tashrif buyurilgan ziyoratgohlar hisoblanadi. Ziyoratchilarning asosiy kontingenti o‘quvchilar, talabalar, ularning ota-onalaridir. Yaponlarning ta’limga bo‘lgan ehtiromini hisobga olgan holda, bu ajablanarli emas.²²
Kashf etilgan “o‘qitish” mokkanlari qonunchilikning bir qismi bilan “jinoyat” kodeksidan emas, balki faqat “fuqarolik” dan ko‘chirmalarni o‘z ichiga olganligi juda aniq. Kodekslar matniga “jinoyat kodeksi” ning kiritilishi ijtimoiy qatlamning, ehtimol, sivilizatsiya standartiga, ya’ni Xitoyga o‘xshash bo‘lish istagi bilan bog‘liq. Biroq, haqiqiy tarixiy jarayon butunlay yozma so‘zlar qonunlariga muvofiq ravishda sodir bo‘lmagan. Vaqt o‘tishi bilan ularning barchasi qarzdorlikdan boshqa hamma narsa qanday qilib asta-sekin yo‘q bo‘lib ketishini kuzatish imkoniyatiga ega bo‘lib, begona tuproqqa ildiz otolmaganlar. Xuddi shu narsa ritsu bilan sodir bo‘ldi, bu “jinoyat kodeksini” (uning saqlanib qolgan qismini) real hayotdagi ijtimoiy munosabatlarni bevosita tavsiflash uchun ishonchli manba sifatida ishlatish masalasini deyarli olib tashlaydi.
Ryouga kelsak, yapon huquqshunoslari tomonidan xitoylik qoidalarni har xil sharoitlarga moslashtirish bo‘yicha aniq harakatlar mavjud bo’lgan. Ularning orasidagi farqlarni aniqlab, biz Yaponiya jamiyati va davlatining ko‘plab eng muhim va institutsional parametrlarini baholash imkoniyatiga egamiz.
Tang “fuqarolik kodeksi” ni qayta ko‘rib chiqish quyidagi asosiy yo‘nalishlar bo‘yicha amalga oshirilgan:
1. Yaponiyada hokimiyat piramidasining eng yuqori qismida byurokratik institutlarning bir-biriga bo‘ysunishi ko‘proq ierarxik bo‘lgan.
2. Vertikal harakatlanish imkoniyatlari Yaponiya qonunchiligiga ko‘ra ancha past bo‘lgan. “Soya saflari” tizimi tomonidan berilgan imtiyozlar ko‘proq bo‘lgan;
3. Yaponiyada mahalliy ishlarni nazorat qilish aslida aslzodalar zimmasiga yuklangan. Ikkala viloyat hokimi va tuman boshliqlari markaziy hukumatdan tayinlanadigan Xitoydan farqli o‘laroq, Yaponiyada faqat viloyat hokimlari tayinlangan.
4. Sintoizmning rasmiy mafkura tarkibidagi belgilovchi o‘rni mustaqil organ - Osmon va Yer xudolari guruhini tashkil etish bilan belgilandi.
5. Xitoydan farqli o‘laroq, Yaponiya qonunchiligida buddist rohiblar uchun o‘zini tutish qoidalariga bag‘ishlangan maxsus bob mavjud bo‘lgan ( “Souniryou” - “Monarx va rohibalar to‘g‘risidagi qonunlar”). Bu buddizmning Yaponiyaning davlat hayotidagi roli kattaligini ko‘rsatadi. (Xitoyda buddist cherkovi va daostlar hayotini tartibga soluvchi qonunlar mavjud edi, ammo ular asosiy qonunchilikka kiritilmagan).
6. Tang Xitoydan farqli o‘laroq, Yaponiyada yer uchastkalari nafaqat erkaklarga, balki ayollarga ham ajratilgan. Shuningdek, ular meros olish huquqiga ega edilar. Bu yapon jamiyatida hayotning mavqei xitoylarga qaraganda yuqori bo‘lganligi bilan bog‘liq edi (Yaponiyada hech qachon xitoyliklarning tug‘ilgan qiz chaqaloqlarni o‘ldirish odatlariga o‘xshash narsa bo‘lmagan). Buni VIII asrda juda ko‘p sonli “qirolichalar” mavjud bo‘lganligi ham, ko‘pincha qo‘llaniladigan matrilokalizm ham tasdiqlaydi. Aristokratik doiralarda, kichkina qizning tug‘ilishi oilasida ko‘pincha mamnuniyat bilan kutib olingan. Chunki bu foydali turmush qurish va o‘zining ijtimoiy obro‘sini ko‘tarish uchun imkoniyat yaratgan.²³
Yaponiyaning qonunchilik kodekslarini ko‘rib chiqishda quyidagi holatlarni hisobga olish kerak. Xitoyda davlat boshqaruvining mafkuraviy majmuasi ikkita asosiy shakllari bilan ta’minlangan. Bular qonun chiqaruvchi kodlar va li (yapon. Rei) - qonun chiqaruvchi kodekslar bilan ajralmas birlikni tashkil etuvchi marosimlar tizimi bo’lgan. Bundan tashqari yuqori madaniy maqomga ega bo‘lganligi haqida gap boradi. Yaponiyada esa marosimlar qisman qonunchilik kodekslari matniga kiritilgan va mustaqil bo‘lmagan (“Davlat mafkurasining shakllanishi” bo‘limiga qarang).
“Syoku Nihongi” VIII asr tarixi va madaniyati bo‘yicha “keng qamrovli” tabiatning eng muhim yozma manbalari hisoblanadi. Biroq, Yaponiya jamiyatining yuqori qatlamlarida savodxonlik keng tarqalganligi sababli, boshqa ko‘plab guvohliklar mavjud. Bular esa qayta qurish va qiyosiy tahlil uchun ishlatiladi.