I bob. Mexanik harakat haqida umumiy ma’lumotlar 1-§. Jismlarning harakati mexanik harakat

Jismga ta’sir etayotgan markazga intilma kuch jismning mas­
sasiga va chiziqli tezligi kvadratiga to‘g‘ri proporsional, aylanish 
radiusiga esa teskari proporsionaldir.
Ipga  bog‘langan  sharchani  aylantirganimizda  biz  unga  iр  orqali  ta’sir  eta-
miz (76-rasm). Ip sharchani 
F
i
 kuch bilan markazga tortib turadi. Sharchaning 
chiziqli tezligi υ  aylanaga  urinma,  ya’ni  markazga  intilma  kuchga  perpendi        ku    l-
yar ravishda yo‘nalgan bo‘ladi. 
Markazdan qochma kuch
Nyutonning uchinchi qonuni aylanma harakat uchun ham o‘rinlidir. Aylanma 
harakat qilayotgan sharchaga ta’sir etayotgan markazga intilma kuchga miqdor 
jihatdan teng va unga qarama-qarshi yo‘nalgan kuch mavjud. Bu kuch markaz­
dan qochma kuch deb ataladi.
Markazdan qochma kuch F
q
 markazga intilma kuch F
i   
kabi quyidagicha ifo-
dalanadi:
           F
q 
= mυ
2 
.
            
(3)
 
Markazdan qochma kuch formulasi markazga intilma kuch formulasi bilan 
bir  xil,  lekin  ular  qarama-qarshi  yo‘nalgan  bo‘ladi.  Ya’ni:
                               
        F
→
i 
= – F
→
q
          (4)
R
R

---

88
Dinamika asoslari
Chelakchaning yarmigacha suv solib, uni boshimiz uzra tez aylantirgani-
mizda, suv to‘kilmaydi. Aylanma harakat qilayotgan chelakcha va suvga 
ta’sir qiluvchi markazdan qochma kuch tufayli suv aylana markazidan qo-
chadi, ya’ni idish tubiga qarab harakat qiladi, buning natijasida u to‘kilmay-
di. Markazdan qochma kuchning mavjudligidan turmushda foydalaniladi. 
Masalan, yuvilgan kiyim maxsus quritish barabaniga solinib, katta tez lik 
bilan aylantiriladi. Markazdan qochma kuch ta’sirida kiyimdagi suv zarra-
chalari barabanning to‘r shaklidagi devorlaridan otilib chiqib, kiyim quriydi. 
Shuningdek, sut separatori yordamida sutdan qaymoq ajratib olinadi. Bunda 
separator barabani katta tezlikda aylanishi natijasida uning ichidagi sut ikki 
qismga ajraladi. Markazdan qochma kuch ta’sirida og‘ir yog‘siz sut chiqib 
ketadi va maxsus idishga yig‘iladi. Baraban markazida esa yog‘li yengil 
sut (qaymoq) qoladi.