I bob. Mexanik harakat haqida umumiy ma’lumotlar 1-§. Jismlarning harakati mexanik harakat

75­rasm. Temirning magnitga tortilishi  
74­rasm. Aks ta’sir kuchining namoyon bo‘lishi  
→
F
1
→
F
2
→
→
→
→
→
→
→
υ
1
→
υ
2

---

85
IV bob. Harakat qonunlari
(3)
υ
2
 = 10 ·  50
      
m
s— = 2,5 
m
s— ;  
200
a
2
 = 2,5  ms—
 = 5 m
s— .
0,5
2
2
m
1 
a
1
 = m
2
 a
2
   yoki     
a
1
  
a
2
 = 
m
2
O‘zaro ta’sirlashgan ikki jismning tezlanishlari ular ning massa­
lariga teskari proporsional bo‘lib, o‘zaro qarama­qarshi yo‘nal­
gandir.
Bunga misol tariqasida 67-rasmda tasvirlangan massalari turlicha bo‘lgan 
aravachalar harakatini keltirish mumkin.
O‘zaro ta’sirda jismlarning olgan tezlanishlari a
1
 = υ
1
/t va a
2
 = υ
2
/t ekan-
ligini  hisobga  olsak,  (3)  dan  quyidagi  ifoda  kelib  chiqadi:
υ
1
 
υ
2 
= 
m
2
  
Jismlarning o‘zaro ta’sir tufayli olgan tezliklari ular massa­
lariga teskari proporsional bo‘lib, o‘zaro qarama­qarshi yo‘nal­
gandir.
Masalan, bola tinch turgan qayiqdan qirg‘oqqa sakraganida, qayiqning 
harakat yo‘nalishi bolaning yo‘nalishiga qarama-qarshi bo‘ladi. Qayiqning 
massasi bolaning massasidan qancha marta katta bo‘lsa, uning olgan tez-
ligi bolaning tez ligidan shuncha marta kichik bo‘ladi. Shuni yodda tutish 
kerakki, ta’sir va aks ta’sir kuchlarining har biri turli jismlarga qo‘yilgan. 
Agar biror kuch namoyon bo‘lsa, yana qayerdadir unga miqdor jihatdan 
teng, ammo qarama-qarshi yo‘nalgan kuch, albatta, mavjud bo‘ladi. 
Masala yechish namunasi
Massasi 50 kg bo‘lgan bola qayiqdan qirg‘oqqa sakrab, 0,5 s ichida 
10 m/s tezlik oldi. Agar qayiqning massasi 200 kg bo‘lsa, shu vaqt ichida 
qayiq qanday tezlik oladi? Shu vaqtda bola va qayiq qanday tezlanish oladi? 
     Berilgan:                 Formulasi:                                    Yechilishi:
m
1
= 50 kg;   
m
2
 = 200 kg;                
υ
1
 = 
m
2  
dan  υ
2 
= υ
1 
· —
m
1
m
1
  
υ
2 
  
m
2
;
υ
1
 = 10 m/s;                 a
1
 =  
υ
1
t— ;
t = 0,5 s.
 
Topish kerak:               a
2
 = 
υ
2
t— .
    υ
2
 = ? a
1
 = ? 
     a
2
 = ?                                         Javob:  υ
2
 = 2,5 m/s; a
1
 = 20 m/s
2
; a
2
 = 5 m/s
2
.
m
1
m
1
(4)
.
.
a
1
 = 10  ms—
 = 20 m
s— .
0,5
2
2

---

86
Dinamika asoslari