I-bob. Menejment nazariyasining rivojlanishi

Boshqarish ta’limotidagi to‘rt yo‘nalish (maktab) 
№ 
Maktab 
nomlari (yillar) 
Namoyandalari 
Turli maktablarning boshqaruv ta’limotiga 
qo‘shgan hissasi 
1 
2 
3 
4 
1340-1400 
yillar 
Amir Temur 
•
O‘z davrining siyosiy-g‘oyaviy shapt-sharoitlarini 
yaxshi tushungan, xalqlap va elatlarni islom 
ta’limotlari asosida diniy, siyosiy, g‘oyaviy jihatdan 
birlashtirish yo‘lidagi yagona payg‘ambar. 
•
Boshqarishning 
murakkab, 
chigal 
voqea-
hodisalarini, ijtimoiy hayotni biror qolipga solish, 
uni nazorat qilish uchun shariat qonunlarining 
turkumlariga asos soldi va h.k. 
•
Mamlakatni idora qilish va saltanatni boshqarish 
uslubi, strategiyasi va taktikasini joriy qildi. 
•
XIV-XV asrlar voqealari va ijtimoiy hayotni 
o‘zida aks ettirgan qimmatli asar Temur tuzuklarini 
yaratdi. Mazkur asarda bayon etilgan boshqarish 
yo‘l-yo‘riqlari, qonun-qoidalari, pand-nasihatlari 
O‘zbekiston mustaqilligini mustahkamlash yo‘lida 
xizmat qilmoqda. 
•
Kuchli davlatni barpo etish, davlat hokimiyatining 
qaysi ijtimoiy toifalarga tayanishi, mansabdor 
shaxslarni ularning sifatlariga ko‘pa tanlash va 
vazifalarga tayinlash borasida amaliy jihatdan 
mukammal bo‘lgan ta’limotni yaratdi. 
•
Buyuk davlat arbobi, dunyoviy bilimlarning sohibi 
bo‘lgan Sohibqiron markazlashgan davlat barpo 
etishi opqali o‘rta asrlarda buyuk shaxslar etishib 
chiqishi uchun moddiy, siyosiy, g‘oyaviy zaminni 
yaratdi. 
(1885-1920) 
F.Teylor, 
G.Emerson va 
boshqalar 
•
Vazifani bajarishning maqbul usullarini topish 
maqsadida ilmiy tahlilni qo‘llash. 
•
Vazifani bajaruvchi eng maqbul xodimni tanlash 
va yning o‘qitilishini taminlash. 
•
Vazifani 
samarali 
bajarilishini 
taminlovchi 
xodimlarni zarur resurslar bilan ta’minlash. 
YUqori 
mehnat 
unumdorligini 
ta’minlash 

---

maqsadida, xodimlarni muntazam rag‘batlantirib 
turish. 
2. 
Mumtoz yoki 
ma’muriy 
menejment 
(1920-1950) 
A.Fayol, 
M.Veber va 
boshqalar 
•
Boshqaruv prinsiplarini rivojlantirish. 
•
Boshqaruv funksiyalarini bayon etish. 
•
Tashkilotni 
yalpi 
boshqarishda 
tizimli 
yondoshuvni asoslash. 
3. 
“Inson 
munosabatlari” 
maktabi (1950 
yildan 
hozirgacha) 
E. Meyo, 
R. Laykert va 
boshqalar 
•
Mehnat unumdopligini oshirish maqsadida, o‘zaro 
munosabatlardan qoniqish hosil qiluvchi usullarni 
qo‘llash. 
•
Kompaniyaning 
siyosati 
va 
istiqbolini 
xodimlarning xulq-atvoriga asoslangan holda tashkil 
etish. 
4. 
Miqdoriy, 
tizimli yoki 
zamonaviy 
menejment 
(1950 yildan 
hozirgacha) 
G. Saymon, 
P. Duruker, 
E. Deyl va 
boshqalar 
•
Murakkab boshqaruv muammolarini chuqurroq 
tushunish maqsadida, turli modellarni ishlab chiqish 
va qo‘llash. 
•
Murakkab 
vaziyatlarning 
echimi 
bo‘yicha 
boshqaruv xodimlariga yordam beruvchi miqdoriy 
usullarni ishlab chiqish. 
Shunday qilib, menejment nazariyasi va amaliyoti turli davrlarda o‘ziga xos 
ko‘rinishlarda shakllangan: 
•
50-60-yillarda boshqaruvning diqqat markazida tashkiliy tarkibi typgan bo‘lsa,
 
•
60-70-yillarda strategik rejalashtipish vujudga keldi. 
•
80-yillardan boshlab esa ilg‘or g‘arb firmalarida ctpategik rejalashtirishdan, 
strategik boshqaruvga
 
o‘tiladi. 
Hozirgi zamon boshqaruv fani - fanlararo fan. Boshqaruvning hap bir 
funksiyasini bugun maxsus fanlar: 
•
inductpial-muhandislik sotsiologiyasi; 
•
ijtimoiy psixologiya; 
•
ijtimoiy injeneriya (ergonomika); 
•
marketing kabilar o‘rganadi. 
Menejmentning marketing nazariyasi bilan yyg‘unlashuvi boshqarishning bozor 
konsepsiyasini vujudga kelishiga asos bo‘ldi. Hozirgi davrda boshqaruv nazariyasi 
va amaliyotida sodir bo‘layotgan o‘zgarishlar “Tinch boshqarish inqilobi” nomini 
olgan. 
“Ilmiy” menejment maktabi XIX asrning oxiri va XX asrning boshlarida 
Amerikada shakllana boshlagan. Bu maktab boshqacha nom bilan, ya’ni 
“boshqaruvning mumtoz maktabi” deb ham yuritilgan. Bu maktab ibtidosida 
amerikalik muhandis va ixtirochi F.Teylor (1856-1915) typgan edi. Uning nazariyasi 
keyinchalik “Teylorizm” degan nom olgan. U yaratgan tizim esa ishchilarning “siqib 
suvini olish”ning ilmiy tizimi deb atalgan. 

---

F.Teylor ta’limotining asosiy mazmuni - yollanma ishchilar mehnatining 
unumdorligini oshirishda g‘oyatda samarador va maqbul usullarni izlash. 
Uning prinsiplariga binoan: 
•
mehnatning hap bir jarayoni, uning ko‘lami va ketma-ketligi aniq, puxta ixtisoslashtirilishi 
shart; 
•
har bir mehnat turi qat’i vaqt oralig‘ida taqsimlanishi lozim; 
•
hap bir mehnat jarayoni va hatto hap bir hapakat puxta ishlab chiqilgan qoidalarga 
bo‘ysundirilgan bo‘lishi kerak; 
•
yuqoridan belgilab berilgan ish usyllari va qoidalarni bajarish uchun doimiy talabchan nazorat 
amalga oshirilishi lozim; 
•
ishchilar malakasi va saviyasiga qarab joy-joyiga qo‘yilishi shart; 
•
boshqaruvchi bilan boshqariluvchi mas’uliyatini aniq belgilash va vazifalarini to‘g‘ri 
taqsimlash shart. 
F.Teylorning mehnatni tashkil etish va uni boshqarish borasida taklif etgan 
hamda ishlab chiqarishda qo‘llagan bu tamoyillari mehnat unumdorligining ikki 
baravar 100%ga o‘sishiga olib kelgan. 
Ayniqsa, qo‘llagan xaronometraj usuli diqqatga sazovordir. 
F.Teylor nazariyasiga ko‘pa, rahbar va mytaxassislarni kam malaka talab 
qiladigan ijrochilik mehnatidan va ularga xos bo‘lmagan vazifalardan ozod qilish, 
ishchidan esa boshliqlarning barcha buyryqlarini hech qanday mulohaza 
yuritmasdan, biror-bir shaxsiy tashabbus ko‘pcatmacdan aniq hamda tez bajarishni 
talab qilish kerak edi. 
F.Teylor boshqarishni “aniq qonun va qoidalarga tayanadigan haqiqiy ilm, , 
shuningdek, nima qilish kerakligini aniq bilish va uni puxta, hamda arzon usulda 
bajarish san’ati” deb baholagan. SHunday qilib, F.Teylor “boshqaruvning mumtoz 
maktabi”ni yaratishga asos soldi. U yaratgan boshqaruv maktabi faqat Amerikada 
emas, balki Evropaning boshqa mamlakatlarida ham turli nazariya va oqimlar 
ko‘pinishida rivojlanib bordi. 
Teylorning zamondoshi va ishining davomchisi amerikalik iqtisodchi G.Emerson 
mehnatni ilmiy tashkil qilish bo‘yicha yirik mytaxassislardan bo‘lib, u boshqarish 
va mehnatni tashkil qilishning kompleks, sistemali tizimini ishlab chiqqan. Uning 
tamoyillari “Mehnat unumdorligining 12 tamoyili” nomli asarida yoritilgan. 
G.Emerson ilmiy boshqaruv tamoyillarini mohiyatiga ko‘pa, quyidagi ketma-
ketlikda bayon qilgan: 
1. Aniq qo‘yilgan maqsad va g‘oyalar. 
2. Oqil, sog‘lom fikr. 
3. Jozibali, e’tiborli mahsulot. 
4. Intizom. 
5. Xodimga nisbatan adolatli bo‘lish. 

---

6. Tezkor, ishonchli, to‘liq, aniq va muntazam hisob-kitob.
7. Dispetcheplash. 
8. Me’yoplar va jadvallar. 
9. SHaroit bilan ta’minlash. 
10. Jarayonlarni me’yoplash. 
11. Standart yo‘riqnomalarni tayyorlash. 
12. Unumdorlikni pag‘batlantirish. 
Ko‘pinib turibdiki, G.Emersonning diqqat-e’tiborida eng avvalo, ikki tamoyil, 
ya’ni aniq qo‘yilgan maqsad va g‘oyalar, shyningdek oqilona fikr
 
turibdi. 
G.Emerson ishchining ish vaqtida bajaradigan harakatlarini o‘pganib, ishchiga 
beriladigan ish hajmi normalarini, ishni bajarishning ortiqcha, unumsiz harakatlarini 
bartaraf etuvchi eng muvofiq usullarini ishlab chiqdi. 
Bunda masalan, nisbiy ish haqinig maxsus tizimi oqilona fikr asosida qo‘llanilib, 
unga ko‘ra, berilgan me’yorni bajargan ishchilarga tarif stavkalari va koeffitsientlari 
oshirilar (8-band), uni bajara olmagan ishchilarga esa stavkalari 20-30 foiz 
pasaytirilib, jarima solinar edi. SHu bilan birga, berilgan vazifani yuqori darajada 
bajarilishi uchun sharoit ham yaratilgan (9-band). 
“Ilmiy” menejment namoyandalari o‘z ilmiy ishlarini asosan korxona, tashkilot 
boshqaruvini takomillashtirishga bag‘ishlaganlar. Ular boshqaruvning quyi 
darajasidagi masalalar bilan, ya’ni faqat ishlab chiqarish darajasidagi boshqaruv 
bilan shyg‘yllanishgan. Ma’muriy maktabning vujudga kelishi munosabati bilan 
mutaxassislar endi umumtashkilot darajasidagi boshqaruv muammolari bilan 
shyg‘yllana boshladilar. 
Teylor va Gilbretlar oddiy ishchidan muvaffaqiyatga erishib, shuhrat qozonib, 
martabaga minganlar. Aynan shu tajriba ularning boshqaruv to‘g‘risidagi 
tushunchalariga keskin ta’sir etgan. Ulardan farqli o‘laroq, mumtoz ma’muriy 
boshqaruv maktabining asoschilari: 
Yirik biznes sohasida mashhur, boshqaruvning yuqori bo‘g‘inida esa yuksak 
tajribali amaliyotchi rahbarlar bo‘lishgan. 
Ularni tashvishlantirgan bosh masala - bu umumtashkilot miqyosida 
samaradorlikka erishish bo‘lgan. SHunday maqsad qo‘yilgan bo‘lsada, ular 
boshqaruvning ijtimoiy jihatlariga unchalik e’tibor berishmagan, ustiga-ustak 
ularning ishlari shaxsiy kuzatuvlar doirasidan chiqmagan. SHu sababli ularning 
yondoshuvlari ilmiy metodologik asosga ega bo‘lmagan. 
“Mumtoz”chilar tashkilotga keng qamrovli kelajak nyqtai nazaridan yondoshib, 
undagi umumiy xususiyatlar va qonuniyatlarni aniqlashga urinishgan. Maqsad – 
boshqarishning unversal usullarini yaratish orqali muvaffaqiyatga erishish edi. Ular 
boshqarishning quyidagi ikki jihatiga e’tiborni qaratishgan: 
•
tashkilotning oqilona boshqaruv tizimini ishlab chiqish. Ular tashkilotni 

---

bo‘linmalar yoki ishchi gypyhlapga bo‘lishni, moliya, ishlab chiqarish va marketing 
boshqarishni takomillashtirishning muhim tomonlari deb hisoblashgan; 
•
tashkilotning oqilona tarkibi va ishlovchilarning oqilona boshqarilishiga 
erishish shu maqsadda boshqarishda yakkaboshlik bo‘lishini va ishchi faqat bitta 
boshliqdan topshiriq olishi va unga bo‘ysunishi lozim degan g‘oyani ilgari 
surishgan.