I. Bob. Mavzu xaqida

O`lchov usuli – texnik o`lchov vositalaridan foydalanish natijasida Aniqlangan sifat ko`rsatkichlarini baholashda ishlatiladi. Masalan, sutning yog`lilik darajasini o`lchovchi, paxta xomashyosining namliligi va iflosliligini o`lchovchi asboblar bularga misol bo`ladi.
Ro`yxatga olish usuli – mahsulotni ishlab chiqarish yoki sinov jarayonlarida olingan axborotlarni muntazam jurnalga qayd etib borish asosida olingan xulosalarga tayanadi. Masalan paxta yangi urug`ining unib chiqish tuplari soni, tupdagi ko`saklar soni, ekilgandan so`ng unib chiqish muddati kabi bir qator ko`rsatkichlarni sinov-tajriba uchastkalarida muntazam qayd etib borish natijasida uning sifat ko`rsatkiсhlari aniqlanadi.
Organoleptik usulda insonning sezgi organlari: ta’m bilish, ko`rish, eshitish, hid bilish organlari orqali olingan axborotlardan mahsulot sifatini aniqlashda foydalaniladi. Masalan, ular yordamida mevalarning shirinligi darajasi, pishib etilganligi, toza yoki ayniganligini aniqlash mumkin. Organoleptik usulning aniqlik darajasi ko`p jihatdan bu ishni bajaruvchi shaxsning malakasi, qobiliyat va ko`nikmalari hamda maxsus texnikalardan (lupa, mikroskop va h.) foydalanish darajasiga bog`liq. Bu usul ko`pincha oziq-ovqat mahsulotlari sifatini aniqlash jarayonida qo`llaniladi.
Hisob-taqqoslama usul – mahsulot sifati ko`rsatkichlarining uning parametrlariga bog`liq nazariy va empirik ma’lumotlarga tayanib amalga oshiriladi. Bunda aynan shu mahsulot sifatining tarmoqda belgilangan standart ko`rsatkichlari asos qilib olinadi va erishilgan natija ular bilan solishtiriladi.
An’anaviy usul – maxsus tajriba xo`jaliklari va laboratoriyalarda ixtisoslashgan malakali mutaxassislar tomonidan tajriba o`tkazish orqali olingan ma’lumotlarga tayanadi.
Ekspert usulida mahsulotning sifat ko`rsatkichlari maxsus tashkil etilgan mutaxassis-ekspertlar ishchi guruhi tomonidan aniqlanadi. Bunday guruhga tarmoq xususiyatlari va qaralayotgan mahsulotning texnologik parametrlarini yaxshi biluvchi yetakchi olim va mutaxassislar jalb etlishi lozim.
Sotsiologik usul mavjud yoki potentsial iste’molchilarning mahsulot sifati to`g`risidagi fikrlari yig`ish va tahlilga tayanadi. Buning uchun anketa so`rovlari, sotsiologik tadqiqotlar, konferensiyalar, ko`rgazmalar yoki auksionlar o`tkaziladi.
17-chizma

Mahsulot sifati darajasini baholash uchun differentsial, kompleks va aralash usullardan foydalaniladi.

Differentsial usulda mahsulot sifatining alohida yoki kompleks xususiyatlari erishilgan natijani asosiy daraja bilan solishtirishga asoslanadi. Mahsulot sifatining ko`rsatkichlarini kompleks tarzda ifodalashga imkon beruvchi ko`rsatkichlardan biri mahsulot sifati indeksidir. Bu ko`rsatkich quyidagi formula bilan aniqlanadi:
;
bu yerda: Q<sub>i.j,</sub> Q<sub>i.b</sub> lar mahsulot sifatining ko`rsatkichining mos ravishda joriy va asosiy darajasi.
i – 1,2,3, …n mahsulot sifatining baholanuvchi ko`rsatkichlari soni.

Agar mahsulot sifati uning faqat bita ko`rsatkichi yordamida baholanayotgan bo`lsa, formula quyidagi ko`rinishga ega bo`ladi:

.
Ba’zan mahsulot sifatini normativ daraja bilan solishtirish amaliyoti qo`llaniladi. Agar mahsulot sifatiga qo`yiladigan normativ sifat talablari mavjud bo`lsa, erishilgan darajaning normativ darajadan chetlashishi quyidagi formula orqali baholanishi mumkin:
;
bu yerda: Q<sub>i.n</sub> mahsulot sifatining normativ ko`rsatkichi.

Ayrim qishloq xo`jaligi mahsulotlari navlarga ega bo`ladi. Masalan, paxta xomashyosining sanoat navlari 5 ga, sinfi 3 ga, paxta tolasining sanoat navlari 5 ga, sinfi 5 ga, turlari 9 ga bo`linadi (O`z DSt 604:2001). Bunday turdagi mahsulotlar uchun yuqori sifatli navlarning umumiy mahsulot miqdoridagi salmog`ini aniqlash muhimdir. Masalan, paxta xomashyosining sanoat navlari va sinfiga ko`ra to`lanadigan haq ham turlicha bo`ladi. Yuqori navlarning umumiy mahsulot miqdoridagi salmog`ini hisoblashda quyidagi formuladan foydalanish mumkin:

bu yerda: N_s – mahsulot miqdorida nav salmog`i, %da;
Q_i.- i-chi navdagi mahsulot miqdori;
Q_t – mahsulotning yalpi miqdori.

Mahsulot sifatining iqtisodiy ko`rsatkichlari uning tannarxida, xarid baholari farqlarida, navlar bo`yicha sotilgan mahsulotning rentabellik darajasida, yetishtirilgan mahsulotning aylanishi tezligida, operatsiya davrining uzunligi va hokazolarda ko`rinishi mumkin.