I bob. Korxona iqtisodiy ko’rsatkichlarini statistik guruhlash usuli orqali tahlil qilishning nazariy asoslari

yangi tovarlar ishlab chiqarish va yangi xizmat turlarini yaratishga;

yangi mo'ljallangan amalga oshirishning maqsadga muvofiq usullarini tanlab olishga yordam beradi;

Bozor munosabatlari rivojlangan sari rejaning ahamiyati tobora oshib boradi. Biron-bir ishlab chiqarish, xususan, tijorat g'oyasini rejasiz amalga oshirib bo'lmasligini xorijiy biznesmenlar allaqachon tushunib etganlar. Bu erda gap awalgi besh yillik rejalarimiz haqida bormayapti. Xorijiy mamlakatlarning "Besh yillik rejalari" butunlay boshqacha usulda tuziladi. Ularni biznes-reja deb yuritishadi.
Agar o'z faoliyatingizni biznes-rejasiz boshlaydigan bo'lsangiz, tez kunlar ichida inqirozga uchrab, sinishingiz turgan gap! Hayron qolmang, chunki jahon amaliyotidan bizga ma'lumki, biznes-reja ishbilarmonning hammasi uchun juda zarur, go'yoki suv bilan havodek.
Nega deganda, biznes-reja-bu shunday narsaki, uning yordamida siz ko'p ishlarni bajarishga qodirsiz. Masalan, siz o'z loyihangizni amalga oshirmoqchi yoki sotmoqchisiz. Buning uchun esa sizga lozim bo'lgan mablag'ni bankdan qarzga olish paytida bankirni o'zingizning biznes-rejangizdan xabardor etishingiz shart.
Bundan tashqari, bu narsa, o'z kelajagini bilishni xohlagan va o'z vazifasini aniq hamda puxta tushunish niyatida yurgan kasbdoshlaringiz, to'g'rirog'i xodimlaringiz uchun ham, eng avvalo yuqorida ta'kidlaganimizdek o'zingiz uchun ham juda keraklidir.
Biznes-reja korxonaning ichki hujjati bo'libgina qolmay, balki undan investorlar va kreditorlarni taklif qilishda ham foydalanish mumkin. Investorlar tavakkal qilib sarmoya berishdan awal loyihaning sinchiklab ishlab chiqilganiga ishonch hosil qilishlari va uning samarali ekanligidan xabardor bo'lishlari kerak. Ular sarmoya berish imkoniyatlarini ko'rib chiqishdan oldin biznes-rejani sinchiklab o'rganib chiqishadi. Shundan so'ng ular loyihani ishlab chiqqanlar bilan uchrashadilar. Korxona o'z faoliyatini biznes-rejasiz boshlar ekan, u albatta inqirozga uchrashi muqarrar.
Muvaffaqiyatli tuzilgan biznes-reja korxonaning holatini chuqur tahlil qilishga hamda uning istiqboldagi rivojlanishiga xolisona va ob'ektiv baho berishga yordam beradi. U muhim hujjat hisoblanadi. Shuning uchun ham uni begona odamlarga, shuningdek korxona boshqaruviga aloqador bo'lmagan shaxslarga berish ta'qiqlanadi.
Biznes-reja bozor ehtiyojini inobatga olgan holda firmaning qisqa va uzoq muddatga mo'ljallash, shuningdek zaruriy resurslarni olish maqsadida tuziladi. U tadbirkorga quyidagi vazifalarni bajarishga, ya'ni:
• firma faoliyatidagi aniq yo'nalishni, maqsadli bozorlar va u bozorlarda firmaning o'rnini aniqlashga;
• firmaning qisqa va uzoq muddatli maqsadini belgilash va ularni amlga oshirish taktikasi hamda strategiyasini ishlab chiqishga. Har bir strategiya ijrosini ta'minlovchi ma'sul, javobgar shaxslarni belgilashga;
• tovar va xizmat turlarini tanlash va iste'molchilarga qilinadigan taklif tarkibini belgilashga, ularni ishlab chiqarish va sotishga sarflanadigan xarajatlarni baholashga;
• firma maqsadini amalga oshirish uchun mavjud kadrlar salohiyatining hamda mehnat motivatsiyasining talab darajada ekanligini baholashga;
• bozorni o'rganish, reklama, sotishni rag'batlantirish, narx-navo, sotish shaxobchalari va hokazolar bo'yicha firma marketingi faoliyati tarkibini aniqlashga;
• firma maqsadini amalga oshirishda mavjud moliyaviy va moddiy resurslarning muvafiqligini baholashga;
• biznes-rejanibajarishga xalaqit beruvchi, ko'zda tutilmagan qiyinchiliklar, to'g'anoqlarni oldindan ko'ra bilishga yordam beradi.
Firma faoliyatini biznes-reja vositasida rejalashtirish quyidagi afzalliklarga ega:
• firma rahbarlarini firma istiqboli bilan shug'ullanishga majbur qiladi;
• firma maqsadini amalga oshirish uchun zarur bo'lgan resurslarni aniq
muvofiqlashtirishga imkon beradi;
• firma faoliyatini nazorat qilish ko'rsatkichlarini o'rnatishga yordam beradi;
• firma rahbari va ma'sul xodimlar majburiyatlarini yanada aniqroq o'rnatishga,
ularning javobgarligini oshirishga majbur qiladi;
• firmani bozor vaziyatiga har doim tayyorlab boradi.
Qisqasi, biznes-reja tadbirkorga mazkur faoliyat uchun pul sarflash kerakligi, bu sarf daromad olib keladimi, olingan daromad sarflangan xarajatni qoplab firma rentabelligini ta'minlay oladimi degan savollarga javob beradi.
Biznes-reja quyidagi o'ta dolzarb vazifalarni echish uchun ham zarurdir:
• mavjud va yangitdan tashkil topadigan xususiy va aktsiyador firmalarga kredit olish uchun;
• davlat korxonalarni xususiylashtirish bo'yicha takliflarni asoslash uchun;
• yangi faoliyatni boshlash va firmaning bo'lg'usi yo'nalishni aniqlash uchun;
• chetdan investorlarni jalb qilish uchun;
• qo'shma korxonalarni tashkil qilish uchun;
• buyurtmachi yoki xaridor bilan yirik shartnomani tuzish uchun;
• yangi malakali xodimlarni o'z firmangizga jalb qilish uchun;
• tovaringizni yoki xizmat turlarini chetga chiqarishni asoslash va hokazolar uchun.
7-jadval.
"Zarkon" korxonasida biznes-reja kursatkichlarining bajarilish xolati*

№	Kursatkichlar nomi	Ulchov birligi	Biznes rejada	Amalda 2015 yilda	Biznes reja kursatkichlarining bajarilishi
2	Maxsulot sotishdan sof tushum	mln so’m	186,2	257,4	138,2
3	Ish xaki fondi	mln so’m	24,5	39,9	162,8
4	Urtacha ish xaki	mln so’m	980,2	1477,8	150,8
5	I/Ch va davr xarajatlari	mln so’m	156,2	228,5	146,3
6	1 so’mlik TM xarajatlari.	tiyin	80,00	88,74	110,9
7	Foyda soligi tulangungacha bulgan foyda	mln so’m	30,1	30,9	102,9
8	Fond samarasi	so’m	5,0	4,2	85,0
9	Koxona ixtiyoridagi foyda	mln so’m	20,2	21,0	104,1
10	Asosiy fondlarning urtacha yillik kiymati	mln so’m	39,4	61,2	155,24
11	Aylanma aktivlarning urtacha yillik koldigi	mln so’m	48,8	107,7	220,41
12	Jami kapital	mln so’m	88,3	168,9	191,31
13	Kapital rentabelligi	%	34,09	18,34	-15,8
14	Aylanma aktivlarning aylanishi	marta	4,00	2,39	-1,6

*Manba: “Zarkon” MChJ 2015 yil ma’lumotlari.
Korxona ma’lumotlari asosida, 2015 yilda reja kursatkichlari yukori sur’atlarda bajarilganligini kurishimiz mumkin. Masalan, tovar maxsulot ishlab chikarish 31,9 foizga, maxsulot sotishdan sof tushum 38.2 foizga, natijada korxona ixtiyoridagi foyda 4,1 foizga yukori bulgan. Lekin korxonada asosiy fondlar va aylanma mablaglarning yukori bulishi natijasida, ya’ni asosiy fondlarning 55,2 foizga oshishi fond samarasini 15 foizga kamayishiga va aylanma aktivlarning qoldiғi 120 foizga hamda tovar maxsulot xarajatlarining 46,3 foizga ortishi 1 so’mlik tovar maxsulot xarajatlarining 10,9 ortishiga olib keldi. Natijada, kapital rentabelligi 15,8 foizga kamaydi va aylanma aktivlarning aylanishi 1,6 martaga kiskardi.
Umuman olganda, korxona rejasiga nisbatan mahsulot ishlab chiqarish yukori sur’atlarda oshgan bulsada, maxsulotga kilinadigan xarajat va asosiy fondlarning qiymatining keskin oshishi natijasida, korxona samaradorlik kursatkichlari pasaygan.
2.2. Korxonaning texnik-iqtisodiy ko’rsatkichlarini statistik guruhlash orqali tahlil qilish.
So’nggi yillarda iqtisodiy samaradorlikni kamayish sabablarini chuqurroq tahlil qilish maqsadida, korxonaning 2013-2015 yillardagi texnik iqtisodiy kursatkichlarini tahlil qilamiz.
8-jadval.
“Zarkon” MChJning texnik iqtisodiy ko’rsatkichlari*

№	Kursatkichlar nomi	Ulchov birligi	2013 y.	2014 y.	2015 y.	2015 yil 2013 ga nis.%	2015 yil 2014ga nis.%
1.	Tovar maxsulot, xarakatdagi baxolarda	mln so’m	156,3	185,6	257,6	164,8	138,8
2.	Natural ifodada maxsulot xajmi	dona	1403	1605	1909	136,1	118,9
3.	SIChX urtacha ruxatdagi soni	kishi	25	26	27	108,0	103,8
4.	shu jumladan ishchilar.	kishi	17	18	19	111,8	105,6
5.	Maxsulot sotishdan sof tushum	mln so’m	155,5	186,2	257,4	165,5	138,2
6.	Ish xaki fondi	mln so’m	24,9	29,2	39,9	160,2	136,5
7.	Mexnat unimdorligi	mln so’m	6625,3	7287,7	8347,0	126,0	114,5
8.	Urtacha ish xaki	mln so’m	2,5	2,8	3,6	148,5	128,1
9.	I/Ch va sotish xarajatlari	mln so’m	132,6	156,2	228,5	172,4	146,3
10.	1 so’mlik TM xarajatlari.	tiyin	84,80	84,16	88,74	104,6	105,4
11.	Balans foyda	mln so’m	18,6	41,4	30,9	166,9	74,8
12.	fond samarasi	so’m	1,0	4,7	4,2	411,5	89,4
13.	Sof foyda	mln so’m	12,4	34,0	21,0	169,4	61,9
14.	Asosiy fondlarning urtacha kiym.	mln so’m	152,8	39,4	61,2	40,0	155,2
15.	Aylanma aktivlar	mln so’m	41,2	48,8	107,7	261,3	220,4
16.	Jami mulk	mln so’m	194,1	88,3	168,9	87,0	191,3
17.	Kapital rentabelligi	%	9,56	46,90	18,34	+8,78	-28,56
18.	Aylanma aktivlarning aylanishi	marta	3,77	3,81	2,39	-1,4	-1,4

*Manba: “Zarkon” MChJ 2012-2015 yillar ma’lumotlari.
Jadvaldan kurinib turibdiki, korxonada tovar maxsulot yildan yilga ko’payib bormokda. Ya’ni, tovar maxsulot 2015 yili 2013 yilga nisbatan 64,8 % ga ko’paygan bulsa, 2014 yilga nisbatan esa 38,8 % oshgan.
Korxonada ishlovchilar soni 2015 yili 2013 yilga nisbatan 2 kishiga oshgan bulsa, 2014 yilga nisbatan esa 1 kishiga ko’paydi.
Korxonada mexnat unumdorligi taxlil kilayotgan yillarda ko’payib borayotganligini kurishimiz mumkin. Jadvaldan kurinib turibdiki, mexnat unumdorligi 2013 yilga nisbatan 26 % ko’paygan bulsa, 2014 yilga nisbatan esa 14,5 % ga ko’paydi. Ma’lumki korxonaning asosiy samaradorlik kursatkichlardan biri 1 so’mlik tovar maxsulot xarajatlaridir Ushbu kursatkich yildan yilga ko’payib bormokda, Ya’ni 1 so’mlik TM xarajatlari 2015 yil 2013 yilga nisbatan 4,6 foizga ko’paygan bulsa, 2014 yilga nisbatan 5,4 foizga oshgan.
Ma’lumki, korxonaning asosiy moliyaviy kursatkichlaridan biri foyda hisoblanadi. Korxonada balans foyda yildan yilga ko’payib bormokda, ya’ni balans foyda 2015 yil 2014 yilga nisbatan 25,2 % ga kamaygan va 2013 yilga nisbatan esa 66,9 % ko’paygan. Balans foydaning kamayishi korxonada sof foydaning kamayishiga olib keldi. Jadvaldan kurinib turibdiki korxonada sof foyda 2015 yili 2014 yilga nisbatan 38,1 foizga kamaygan.
Jadvaldan kurinib turibdiki kapital rentabelligi 2014 yilga nisbatan 28,56 punktga kamaydi. Buning asosiy sababi maxsulotga kilingan xarajatlarning ortishi va foydaning kamayib borishidir.
Umuman olganda, ushbu taxlil korxona xujalik faoliyatida asosan salbiy xolatlar mavjudligini kursatdi, ushbu salbiy xolatlarning sababi korxona samaradorlik kursatkichlarining pasayishidir.
Umuman olganda, ushbu taxlil korxona xujalik faoliyatida asosan salbiy xolatlar mavjudligini kursatdi, ushbu salbiy xolatlarning sababi korxona samaradorlik kursatkichlarining pasayishidir.