I боб. Жиноят Кодексининг вазифалари ва принциплари

О л т и н ч и б ў л и м
ЖамОАт хавфсизлиги ва жамоАт тартибига қарши жиноятлар
XVII боб. ЖамоАт хавфсизлигига қарши жиноятлар
242-модда. Жиноий уюшма ташкил этиш
Жиноий уюшма ташкил этиш, яъни жиноий уюшма ёхуд унинг бўлинмаларини тузиш ёки унга раҳбарлик қилиш, шунин­гдек, уларнинг мавжуд бўлиши ва ишлаб туришини таъминлашга қаратилган фаолият -
ўн беш йилдан йигирма йилгача озодликдан маҳрум қилиш би­лан жазоланади.
Уюшган қуролли гуруҳ тузиш, шунингдек унга раҳбарлик қи­лиш ёки унда иштирок этиш -
ўн йилдан ўн беш йилгача озодликдан маҳрум қилиш билан жазоланади.

1. Жиноий уюшма, алоҳида ижтимоий хавф бўлиб, жамият ва унинг аъзоларига таҳлика туғдирувчи, жамиятда шаклланган тар­тибга тажовуз қилувчи жиноятларнинг ўта оғир турларидан би­ридир. Жиноятнинг ўта хавфлилиги бундай уюшма жиноий фао­лият билан профессионал шуғулланиш учун ташкил қилинганли­гидадир.

2. Шарҳланаётган жиноят объекти - жамоат хавфсизлиги, тартиби, ҳокимият органларининг бир меъёрда фаолият кўрсат­иши.
Жамоат хавфсизлиги деганда, жамият ҳаётининг хавфсиз шароити, яъни шахсларнинг дахлсизлиги, фуқароларнинг ҳаёт ва соғлиғи, жисмоний ва юридик шахсларнинг мулкий манфаатлари, ҳар қандай давлат ёки жамоат бирлашмаларининг бир меъёрда иш олиб бориши тушунилади.
3. Уюшган жиноятчилик - бу иерархик ташкилий тузилиши, аниқ жиноят асосида (бандитлик, конститутицияга қарши, кон­трабанда-валюта, миллий ва ҳоказо), жипслашганлиги, конспира­ция ва ҳуқуқни муҳофаза қилиш органларидан ҳимояланишнинг йўлга қўйилган тизими, коррупциялашганлик, жиноий фаолият миқёсининг кенглиги, шу жумладан хорижга чиқа олиш ва халқаро жиноий уюшмалар билан алоқаси орқали ажралиб ту­рувчи турғун жиноий уюшмаларнинг фаолияти.
4. Жиноий уюшманинг белгилари қуйидагилар ҳисобла-нади:
* унинг аъзоларининг турғунлиги ва ҳамжиҳатлиги;
* умумий жиноий қасд асосида бирлашганлиги;
* иерархик тузилма (раҳбарлар, оддий ижрочилар мавжуд­лиги, аъзолар ўртасида мажбурият ва вазифалар тақсимланган­лиги);
* икки ёки ундан ортиқ шахс жиноий фаолиятни амалга оши­риш учун бирлашган уюшган гуруҳдан фарқли ўлароқ, жиноий уюшмада бир нечта уюшган гуруҳлар бирлашади. Уюшган жи­ноий гуруҳ жиноий уюшманинг таркибий бўлимидир.
(Жиноий уюшма белгилари ҳақида ЖК 29-моддаси шарҳига қаранг.)
5. ЖК 29-моддасининг 5-қисмига мувофиқ, икки ёки ундан ортиқ уюшган гуруҳнинг жиноий фаолият билан шуғулланиш учун олдиндан бирлашиши жиноий уюшма деб топилади. Жи­ноий уюшма икки ёки бир нечта уюшган гуруҳлардан ташкил то­пади. Жиноий уюшманинг характерли белгиси - жиноий фаолият вазифаларининг жиноий уюшма гуруҳлари ўртасида тақсимла­ниши ва айнан шу белги роллар аъзолар ўртасида тақсимланган уюшган гуруҳдан асосий фарқидир.
6. Объектив томондан ЖК 242-моддасининг 1-қисмида жа­вобгарликни назарда тутувчи жиноий уюшма ташкил этиш жи­нояти қуйидагиларда ифодаланади:
* жиноятлар содир этиш учун жиноий уюшмани ташкил этиш;
* шундай уюшма ёки унинг таркибига кирадиган тузилма­ларга раҳбарлик қилиш;
* жиноий уюшма мавжуд бўлиши ва иш олиб боришини таъминлашга қаратилган фаолиятни амалга ошириш.
7. Жиноий уюшма ташкил этиш унга аъзоларни жалб қи­лиш, жиноий мақсадларни аниқлаш, алоҳида вазиятларда уюш­мада аъзоликни формал равишда содиқликка қасам ичиш йўли билан тасдиқлашни назарда тутади.
8. Жиноий уюшма ёки унинг таркибий бўлимларига раҳбар­лик қилиш жиноий фаолиятнинг умумий режаларини ёки алоҳида жиноят режаларини тузишдан, уюшма тузилмалари ўртасида мажбуриятларни тақсимлашдан, жиноий тажовуз объ­ектларини аниқлашдан, оддий аъзоларга кўрсатма ва вазифалар беришдан иборат.
9. Жиноий уюшманинг мавжуд бўлиши ва вазифалари­нинг бажаришини таъминлашга қаратилган фаолиятни амалга ошириш жиноий уюшма аъзоларини моддий таъмин­лашда, жиноий уюшмага ҳар қандай ёрдам кўрсатишда, масалан, транспорт воситаларини беришда, қалбаки ҳужжатлар, техник воситалар билан таъминлашда, жиноий фаолият натижасида ол­ган молиявий маблағларни легаллаштиришда ва, умуман, жиноий уюшма ёки унинг тузилмаларининг турғун мавжуд бўлиши, ва­зифаларини хавфсиз ва доимий бажариши учун шарт-шароит яра­тишда ифода этилиши мумкин.
10. Жиноий уюшмани ёки унинг бўлинмаларини тузиш ёки унга раҳбарлик қилиш, шунингдек, уларнинг мавжуд бўлиши ва ишлаб туришини таъминлашга қаратилган фаолиятни амалга ошириш, уюшма ўз жиноий фаолиятини амалга оширганлиги ёки оширмаганлигига қарамасдан тугалланган жиноят ҳисобланади.
11. ЖК 242-моддасининг 1-қисмида жавобгарликни назарда ту­тувчи жиноят субъектив томондан тўғри қасд шаклидаги айб билан тавсифланади. Айбдор жиноий уюшмани ташкил қилаёт­ганлиги ёки унга раҳбарлик қилаётганлигини билади ва бундай фаолиятни жиноий уюшма мавжуд бўлиши ва иш олиб боришини таъминлаш мақсадида амалга оширишни давом эттиришни хоҳ­лайди.
Жиноий уюшма ташкил этишдан мақсад жиноятларни амалга оширишдир.
Жиноий уюшма ёки унинг бўлинмаларига раҳбарлик қи­лиш мақсади мазкур ташкилотнинг қовушганлиги ва турғунли­гини таъминлаш, аъзолар ўртасида мажбуриятларни аниқ тақсим­лаш ва ҳоказолар ҳисобланади.
Жиноий уюшманинг мавжуд бўлиши ва иш олиб бори­шини таъминлашдан мақсад шундай ташкилотга ёрдам бериш ва унинг жиноий фаолиятида иштирок этиш ҳисобланади.
Жиноят мотивлари турлича бўлиши мумкин, аксарият ҳол­ларда бу моддий даромад ва фойда олишга интилишдир.
Жиноятни квалификация қилиш учун мотив ва мақсад аҳами­ятга эга эмас.
12. Жиноят кодекси 242-моддасининг 1 қисмида назарда тутил­ган жиноят субъектлари ўн олти ёшга тўлган ақли расо шахслар бўлиши мумкин. Улар жиноий уюшма ташкилотчилари, жиноий уюшма таркибидаги бўлинмалар раҳбарлари ёки уюшманинг мавжуд бўлиши ва иш олиб боришини таъминлашга қаратилган фаолиятни амалга ошираётган бошқа шахслар ҳисобланади.
Жиноий уюшма ташкилотчиси мазкур уюшманинг бошқа аъзолари содир этган жиноятлар учун жавобгардирлар, эксцесс бажарувчилик бундан мустасно.
Жиноий уюшманинг оддий иштирокчилари улар айбдор деб топилган аниқ жиноятлар учун жавобгардирлар.
Агар жиноий уюшмани ташкил этиш ёки унга раҳбарлик қи­лиш ёхуд унинг мавжуд бўлиши ва иш олиб боришини таъмин­лашга қаратилган фаолиятда иштирок этиш учун 14 дан 16 ёш­гача бўлган шахслар жалб этилган бўлса, уларнинг ҳаракатларини жиноятнинг аниқ таркиби белгилари мавжуд бўлганда, Жиноят кодексининг тегишли моддаларига асосланиб квалификация қи­лиш лозим.
13. ЖК 242-моддасининг 2-қисмига мувофиқ, уюшган қу­ролли гуруҳ тузиш, шунингдек, унга раҳбарлик қилиш ёки унда иштирок этиш учун жиноий жавобгарлик назарда тутилган.
Уюшган қуролли гуруҳ икки ёки ундан ортиқ шахснинг бир­галикда жиноий фаолият олиб бориш учун олдиндан қуролга эга бўлган гуруҳга бирлашишини назарда тутади (уюшган гуруҳ ту­шунчаси ва белгилари ҳақида ЖК 29-моддаси шарҳига қаранг).
ЖК 29-моддасининг 4-қисмига мувофиқ, икки ёки ундан ор­тиқ шахснинг биргаликда жиноий фаолият олиб бориш учун ол­диндан бир гуруҳга бирлашиши уюшган гуруҳ деб топилади.
14. Уюшган гуруҳни фарқловчи белгиларидан бири сифатида бундай гуруҳнинг турғунлиги тан олинади.
Гуруҳ турғунлиги деганда, гуруҳ аъзолари ўртасида доимий алоқалар мавжудлиги, гуруҳ аъзоларининг аниқ вазифаларга эга­лиги, улар ўртасида ролларнинг аниқ тақсимланиши тушунилади.
Гуруҳнинг турғунлиги ҳақида қуйидаги белгилар гувоҳлик беради: таркибининг доимийлиги, аъзолар ўртасидаги узвий, ўзаро боғлиқлик, уларнинг ҳаракати мувофиқлаштирилганлиги, жиноий фаолият шакл ва услубларининг доимийлиги, унинг узоқ муддат мавжудлиги, содир этилган жиноятлар сони.
Жиноий гуруҳнинг турғунлиги бутун жиноий фаолиятни ре­жалаштиришда, қаттиқ интизом, иерархик тузилмага мувофиқ, сўзсиз бўйсунишда намоён бўладиган юқори даражада уюшган­лигини назарда тутади.
Жиноий фаолият гуруҳ томонидан бир қатор ноаниқ жиноий қилмишларни амалга оширишни назарда тутади.
15. Қуролланган гуруҳ деганда, гуруҳда қурол мавжудли­гини тушуниш лозим.
Қурол ўқотар ёки совуқ қурол бўлиши мумкин. (Ўқотар ва совуқ қурол тушунчаси ҳақида ЖК 164, 247-моддалари шарҳига қаранг.)
Гуруҳ жанговар қурол ёки портловчи моддалардан фойдалан­ганда ҳам уни қуролланган деб тан олиш лозим.
Қуролланганлик белгисини аниқлаш учун гуруҳ аъзоларидан ҳеч бўлмаганда биттасида бир дона бўлса-да ишлатишга яроқли қурол мавжудлигини (бунда гуруҳ­нинг бошқа аъзоларига бу ҳақда маълум бўлиши керак) аниқлаш лозим.
Ишлатишга яроқсиз қуролни, масалан, тепкиси арралаб таш­ланган пистолетни ёки қуролга ўхшаш буюмларнинг (автомат ёки пистолетнинг ёғочдан ясалган модели) мавжудлиги қуролланиш деб тан олинмайди. Бундай ҳолатларда жиноий гуруҳ ЖК 242-моддаси 2-қисми бўйича эмас, балки яроқсиз қурол ёки уларнинг имитацияси ишлатилган босқинчилик ёки бошқа жиноят учун жавобгарликка тортилиши мумкин.
16. Уюшган қуролли гуруҳ тузиш деганда, аъзоларни тан­лаш, улар ўртасида вазифаларни тақсимлаш, жиноий фаолият ре­жаларини тайёрлаш, жиноий гуруҳни қуроллантириш каби ҳара­катларни амалга ошириш тушунилади.
17. Гуруҳга раҳбарлик қилиш деганда, мавжуд бўлган уюш­ган қуролли гуруҳ фаолиятини бошқариш бўйича ҳар қандай ҳа­ракатни тушуниш лозим.
18. Уюшган қуролли гуруҳ фаолиятида иштирок этиш на­фақат қуролланган гуруҳ амалга ошираётган ҳужумларда бевосита қатнашишда, балки уюшган қуролланган гуруҳ манфаатлари йўлида бошқа ҳаракатларни бажаришда: молиялаштириш, қурол билан таъминлаш, ҳужум учун объектларни топиш (мўлжалга олиш), транспорт билан таъминлаш, ҳуқуқни муҳофаза қилиш ор­ганлари ва бошқа органларнинг порахўр ходимлари билан алоқа ўрнатишда ҳам ифодаланади.
Уюшган қуролли гуруҳ амалга ошираётган ҳужумларда иш­тирок этган деб, гуруҳнинг “доимий” аъзоси бўлмаган ва гуруҳ содир этаётган жиноятда иштирок этаётганлигини англаган шахснинг қуролланган гуруҳнинг ҳеч бўлмаса битта ҳужумида бевосита иштироки ҳисобланади.
Уюшган қуролли гуруҳ тузиш ёки раҳбарлик гуруҳ томонидан қандайдир жиноятлар содир этилганлигига қарамасдан ёки уюш­ган қуролли гуруҳга аъзо бўлишга розилик бериш вақтидан ту­галланган жиноят ҳисобланади.
19. Уюшган қуролли гуруҳ таркибига кирмаган ва ушбу гуруҳ содир этган ҳужумларда иштирок этмаган, аммо гуруҳга ёки унинг алоҳида аъзоларига жиноий фаолиятда кўмаклашган шахс­лар ҳаракати тегишли жиноятлардаги иштирокчилик деб топи­лади. Масалан, уюшган қуролли гуруҳга кўмаклашиш қурол со­тиш, транспорт билан таъминлаш, ҳужум объектини кўрсатишда ифодаланиши мумкин.
Уюшган гуруҳ таркибида қуролланган ҳужумни амалга оши­ришга даъват қилиш уюшган гуруҳ аъзоларини аниқ муассаса ёки аниқ шахсларга ҳужум қилишга тортишда ифодаланиши мумкин.
20. ЖК 242-моддаси 2-қисмида жавобгарлик кўзда тутилган жиноятнинг субъектив томони тўғри қасд билан тавсифланади. Субъект уюшган қуролли гуруҳни ташкил этганини ёки бундай гуруҳ таркибига раҳбар ёки иштирокчи сифатида кирганини ту­шунади ва буни хоҳлайди.
21. Шарҳланаётган жиноятнинг субъекти ўн олти ёшга тўлган ақли расо шахс бўлиши мумкин. Уюшган қуролли гуруҳ таркибига ёки гуруҳ амалга оширган ҳужумларда иштирок этган 13 ёшдан 16 ёшгача бўлган балоғатга етмаганлар Жиноят кодекси Махсус қисмининг тегишли моддаларида кўрсатилган аниқ содир этилган жиноятлари учун жавобгарликка тортиладилар (масалан, бу қас­ддан одам ўлдириш, қасддан баданга оғир шикаст етказиш, босқинчилик ва ҳоказо бўлиши мумкин).
Уюшган қуролли гуруҳ тузишда айбдор ва бошқа аниқ жино­ятларни содир этган шахсларнинг ҳаракатлари мазкур модда би­лан қамраб олинади ва Жиноят кодексининг бошқа моддалари бўйича қўшимча квалификация қилишни талаб этмайди.