I боб. Жиноят Кодексининг вазифалари ва принциплари

160-модда. Жосуслик
Чет эл фуқароси ёки фуқаролиги бўлмаган шахснинг давлат сири ҳисобланган маълумотларни чет эл давлати, чет эл ташки­лоти ёки уларнинг агентурасига етказиши, худди шунингдек, ет­казиш мақсадида қўлга киритиши, йиғиши ёки сақлаши, шунин­гдек, чет эл разведкасининг топшириғи бўйича Ўзбекистон Рес­публикасига зарар етказишда фойдаланиш учун бошқа маълу­мотларни етказиши ёки йиғиши -
ўн йилдан йигирма йилгача озодликдан маҳрум қилиш билан жазоланади.
Чет эл разведкаси билан ҳамкорлик қиилишга жалб қилинган шахс, башарти, ўзига юклатилган топшириқни бажариш юзаси­дан ҳеч қандай ҳаракат содир этмасдан, бу ҳақда ўз ихтиёри би­лан ҳокимият органларига хабар берса, жавобгарликдан озод қи­линади.
Ўзининг жиноий фаолиятини ихтиёрий равишда тўхтатган ва қилмиши тўғрисида ҳокимият органларига маълум қилиб, жи­ноятнинг очилишига фаол ёрдам берган шахс, башарти, давлат учун келиб чиқиши мумкин бўлган оғир оқибатларнинг олди олин­ган бўлса, жазодан озод қилинади.

1. Жосуслик - бу ҳарбий, сиёсий, тижорат ёки бошқа турдаги махфий маълумотларни жосуслар, махфий агентлар ёки кузатув­нинг ноқонуний воситалардан фойдаланган ҳолда қўлга кири­тишдир.

Ушбу жиноятни содир этишнинг ижтимоий хавфлилиги давлат сирини ташкил этувчи муҳим ахборотларнинг давлат эга­лигидан чиқиб кетиши мумкинлигидадир. Бундан ташқари, жо­суслик жиноий қилмиш сифатида Ўзбекистон Республикасига қарши бошқа жиноятларнинг содир этилиши учун шароит яра­тади.
2. Жосусликнинг объекти Ўзбекистоннинг суверенитетини сақлаб қолиш, мудофаа қобилияти ва хавфсизлигини, прогрессив ривожланишини таъминлаш бўйича ўта муҳим манфаатлари ҳи­собланади.
Бевосита объект сифатида давлат сирларини сақлаш, муҳо­фаза қилиш ва фойдаланиш бўйича ижтимоий муносабатлар эътироф этилади.
Жосусликнинг предмети, қонунда кўрсатилганидек, давлат сирларини ташкил этувчи маълумотлар, яъни ўта махфий ва мах­фий бўлган, давлат томонидан муҳофаза қилинган ва махсус рўйхатлар билан чекланган ҳарбий, сиёсий, иқтисодий, фан-тех­ник ва бошқа маълумотлардан ташкил топган.
Маълумотлар давлат, ҳарбий ёки хизмат сирини ташкил этиши мумкин.
Давлат сирларидан ташқари, жосусликнинг предмети сифа­тида Ўзбекистон Республикасига зарар етказиши мумкин бўлган бошқа маълумотлар намоён бўлади.
Шарҳланаётган модда мазмунига кўра, бошқа маълумотлар деганда, сир тутилмаган, лекин объектив сабабларга кўра миллий манфаатларга қарши ишлатилиши мумкин бўлган ахборот тушу­нилади. Масалан, ҳарбий кучлар сони тўғрисидаги маълумотлар, халқ хўжалигининг етакчи тармоқларининг иқтисодий ҳолати ҳақидаги ахборот ва ҳоказолар.
3. Объектив томондан жосуслик қуйидаги ҳаракатларни со­дир этишда ифодаланади:
* давлат сирини ташкил этувчи ва Ўзбекистон Республика­сига зарар етказиш мақсадида фойдаланиш мумкин бўлган бошқа маълумотларни етказиш;
* давлат сирини ташкил этувчи ва Ўзбекистон Республика­сига зарар етказиш мақсадида фойдаланиш мумкин бўлган бошқа маълумотларни етказиш мақсадида қўлга киритиш;
* давлат сирини ташкил этувчи ва Ўзбекистон Республика­сига зарар етказиш мақсадида фойдаланиш мумкин бўлган бошқа маълумотларни етказиш мақсадида йиғиш;
* давлат сирини ташкил этувчи ва Ўзбекистон Республика­сига зарар етказиш мақсадида фойдаланиш мумкин бўлган бошқа маълумотларни етказиш мақсадида сақлаш.
4. Маълумотларни етказиш - уларни ҳар хил усулда адре­сатга, яъни чет эл давлати, чет эл ташкилоти ёки уларнинг аген­турасига етказиш. Маълумотларни етказиш ҳар хил усул ва шак­лда: оғзаки, воситачи орқали, техник воситалардан, почта хиз­мати, Интернет, хуфия жойлар ва бошқалардан фойдаланган ҳолда амалга оширилиши мумкин. Жиноятни квалификация қи­лиш учун усул ёки шакл аҳамиятга эга эмас.
Давлат сирларини ташкил этувчи маълумотларни етказиш улар олувчининг фактик эгалигига ўтган пайтдан тугалланган деб ҳисобланади.
5. Давлат сирларини ташкил этувчи маълумотларни ўғирлаш - уларни қонуний эгалик қилган шахслардан ҳар хил ноқонуний усулда олиб қўйишга қаратилган ҳаракатларни амалга ошириш. Бунда эгалик қилувчи шахслар, амалдаги қонунчиликка кўра, давлат сирларига эгалик қилиши мумкин бўлган Ўзбекистон Республикаси фуқаролари бўлиши мумкин. Давлат сирларини ўғрилаш маълумотларни хизмат лавозими юзасидан уларга эгалик қилувчи шахслардан, муассасалардан ўғрилаш, ҳужжат ва ашё (намуналар, деталлар, асбоблар ва ҳоказо)лардан нусхалар олиш усулида амалга оширилиши мумкин. Одатда ўғрилик махфий равишда содир қилинади. Шу билан бирга, зўрлик (босқинчилик, талончилик) қўлланган ҳолда, ошкора содир қили­ниши мумкин.
Давлат сири айбдорнинг эгалигига тўлиқ ўтиб ва унда маълу­мотларни тасарруф этиш имконияти вужудга келган пайтдан бошлаб ўғрилик тугалланган ҳисобланади.
6. Йиғиш - давлат сирлари бўлган маълумотларни талон-тарож қилиш аломатларисиз қўлга киритиладиган хар қандай харакатларни тушиниш мумкин.
Йиғишнинг турли усуллари бўлиши мумкин: кузатув, тех­ник воситаларни қўллаган ҳолда; сирни сақловчилар билан му­лоқот ва суҳбат давомида маълумотларни аниқлаш; мутахассис­лар суҳбатини яширинча эшитиб олиш; техник алоқа воситаларга санкцияланмаган уланиш ва ҳоказо бўлиши мумкин.
Йиғишнинг усули қилмиш квалификациясига таъсир кўрсатмайди. Жосусликнинг давлат сирини йиғиш шакли оқиба­тидан қатъи назар, сир тутилган маълумотларни йиғиш мақсадида у ёки бу ҳаракат амалга оширилган пайтдан тугалланган деб ҳи­собланади.
7. Сақлаш - сир тутилувчи ва бошқа маълумотларни кейин­чалик бошқа шахсга, жумладан, чет эл давлати, ташкилоти ёки уларнинг агентурасига етказиш мақсадида вақтинча эгалик қилиб туриш. Маълумотларни сақлаш уларни ахборотни мустаҳкам­ловчи ташқи аккумулятив манбалар (қоғоз, магнит ленталари ва бошқа та­шувчилар) ёрдамида ёки эслаб қолган ҳолда сақлаш мумкин. Сақ­ловчи томонидан маълумотларнинг қўлга киритилиши билан сақ­лаш тугалланган деб ҳисобланиши лозим.
Жосусликнинг объектив томонини ташкил этувчи ҳаракатлар маълумотларни чет эл давлати, чет эл ташкилоти, уларнинг аген­турасига етказиш мақсадида ёки чет эл разведкаси топшириғи бўйича тўпланган тақдирдагина жиноят ҳисобланади.
8. Чет эл давлати сифатида Ўзбекистон Республикасидан ташқари халқаро ҳуқуқнинг барча субъектлари: давлатлар, халқаро ташкилотлар, мустақиллик учун курашувчи миллатлар, давлатга ўхшаш тузилмалар эътироф этилиши керак.
Давлат деганда, суверен давлат белгилари (суверенитет, ҳу­дуд, аҳоли ва ҳокимият)га эга мамлакат тушунилиши лозим.
Халқаро ташкилот - халқаро келишувлар асосида тузилган доимий фаолият кўрсатувчи ҳукуматлараро ёки ноҳукумат бирлашма.
Ўз мустақиллиги учун кураш олиб бораётган миллатлар ва халқлар мустақил давлат тузилгунча улар номидан иш олиб борувчи мувофиқлаштирувчи органга (масалан, Фаластин озод­лик ташкилоти) эга бўлсагина, халқаро ҳуқуқ субъекти ҳисобла­нади.
Давлатга ўхшаш тузилмалар (квазидавлатлар) - халқаро ҳуқуқнинг ўзига хос субъекти бўлиб, улар давлатнинг айрим бел­гилари (ҳудуд, суверенитет, фуқаролик, ҳукумат ва ҳоказо)га эга бўлишади. Ватикан шундай тузилма ҳисобланади.
9. Чет эл ташкилоти чет элда ташкил қилинган ва турли ташкилий-ҳуқуқий юридик шахс ташкил этмасдан тижорат ёки нотижорат шаклга, биргаликда муайян режани амалга оширувчи ёки умумий мақсадга эга, белгиланган қоидалар асосида Ўзбе­кистон Республикаси манфаатларига зарар етказиш мақсадига чет эл давлати ёки ўзи учун давлат сирларини ташкил этувчи маълу­мотларни йиғиш фаолияти билан шуғулланувчи одамлар бир­лашмасидир. Бунда ташкилотнинг расмий равишда қайси давлат ҳудудида рўйхатдан ўтганлиги аҳамиятга эга эмас. Террористик ташкилотлар, уюшган жиноий гуруҳлар учун маълумотларни йиғиш, ўғирлаш, етказиш ва сақлаш чет эл ташкилоти манфаатла­рида содир қилинган жосуслик деб ҳисобланиши лозим.
Чет эл разведкаси - чет эл давлатининг давлат органи бўлиб, раз-ведка ва жосуслик фаолиятини амалга ошириш ваколатларига эгадир.
Агентура - муайян чет эл давлати агентларининг Ўзбекистон ҳудудидаги мажмуи. Бунда агентлар деганда, Ўзбекистон Респуб­ликаси ҳудудида доимий равишда ёки вақтинчалик яшовчи ва чет эл давлати, чет эл ташкилоти, бевосита разведкага ёки уларнинг вакиллари учун маълумотларни йиғувчи, умумлаштирувчи, сақ­ловчи ёки етказиб берувчи шахслар тушунилади. Шахсни агент деб эътироф этишда унинг фуқаролиги, у ёки бу қонуний фаолият билан шуғулланиши, ҳаёт кечириш манбаи, у ёки бу лавозимни эгаллаши, чет эл давлати, ташкилоти ёки разведкаси учун ҳақ эва­зига ёки бепул ишлаши аҳамият касб этмайди.
10. Жосуслик ўз ташаббусига кўра ёки чет эл давлати, ташки­лоти ёки уларнинг агентураси ёхуд чет эл разведкаси топши­риғига кўра амалга оширилиши мумкин. Чет эл давлати, ташки­лоти ёки уларнинг агентураси ёхуд чет эл разведкаси билан алоқанинг боғланиши жиноятни содир қилиш учун тайёргарлик ҳисобланади. Тўхтатилган маълумотни, масалан, ўғирлик йўли билан йиғиш ҳаракати жиноятга суиқасддир.
11. Субъектив томондан жосуслик тўғри қасд шаклида билан ифодаланади. Айбдор давлат сирларини Ўзбекистон ман­фаатларига зарар етказган ҳолда чет эл давлати, ташкилоти ёки уларнинг агентураси ёхуд чет эл разведкаси учун йиғаётганлиги, сақлаётганлиги ва етказаётганлигини англаб етади ва бу ҳаракат­ларни содир қилишни истайди. Жосуслик фаолиятини амалга ошириш мотивлари турлича бўлиши мумкин, лекин улар қилмиш квалификациясига таъсир кўрсатмайди. Ғоявий қарашлар, ғараз ва ҳоказолар мотив бўлиши мумкин. Мазкур ҳаракатлар учун жи­ноий жавобгарликка тортишнинг зарурий шарти - давлат сирла­рини ташкил этувчи маълумотларни чет эл давлати, чет эл ташки­лоти ёки уларнинг агентурасига етказиш мақсади мавжудлиги.
12. Қонунда тўғридан-тўғри кўрсатилишича, жосуслик субъ­екти махсус шахслар: 16 ёшга тўлган чет эл фуқаролари ёки фуқаролиги бўлмаган шахслар бўлиши мумкин. Ўзбекистон Рес­публикасининг “Фуқаролик тўғрисида”ги Қонунига мувофиқ, Ўзбекистон фуқаролигида бўлмаган ва чет эл давлати фуқароли­гига эга бўлганлигини тасдиқловчи далилларга эга шахс чет эл фуқароси ҳисобланади.
Фуқаролиги бўлмаган шахс Ўзбекистон фуқаролигида бўлмаган ва чет эл давлати фуқаролигига эга бўлганлигини тас­диқловчи далилларга эга бўлмаган жисмоний шахс ҳисобланади.
Агар жосуслик фаолияти Ўзбекистон Республикаси фуқароси томонидан содир қилинса, қилмиш ЖК 157-моддаси бўйича ква­лификация қилиниши шарт.
Таҳлил қилинаётган модданинг 2 ва 3-қисми ЖК 157-мод­дасининг тегишли нормалари билан ўхшашдир.