I-bob. Interaktiv yondashuvni adabiy ta`limdagi o`rni. Ta`limda integrativ yondashuvdan foydalanish

Bitiruv ishining amaliy ahamiyati: Bitiruv ishi Alisher Navoiyning “Xamsa” dostonlarini o‘qitish borasida olib boriluvchi tadqiqotlarga muayyan ilmiy materiallar bera olishi bilan ahamiyatlidir. Amaliy jihatdan bitiruv ishining materiallaridan oliy o‘quv yurtlarida “Navoiyshunoslik”, “O‘zbek adabiyoti tarixi” kurslarining tegishli qismlarini o‘tishda amaliy foydalanish mumkin.
Bitiruv loyiha ishining tuzilishi va hajmi. Mazkur ishi tarkibiy tuzilishiga ko‘ra kirish, ikki bob, xulosa va tavsiyalar, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati riy singari qismlardan iborat. Ishning umumiy hajmi sahifani tashkil qiladi.
I-bob. Interaktiv yondashuvni adabiy ta`limdagi o`rni.

1. 
   Ta`limda integrativ yondashuvdan foydalanish.
   

Davlat ta`lim standartlari qabul qilingach ta`lim mazmunini qisman yangilanadi. Davlat ta`lim standarti talabalari asosida yangi o`quv dasturlari va darsliklar ishlab chiqildi. Lekin kuzatishlar shuni ko’rsatadiki o`quv rejasida o`quv predmetlarining soni ortib ketgan. Bugungi kunga esa o`quv rejasida 27 ta o`quv fani mavjud. Shu o`rinda bir savol tug`iladi. O`quv fanlari miqdorini ko`paytirish orqali o`quvchining bilim darajasini oshirishga erishilayaptimi? Yo`q albatta!

1. 
   O`quv fani ko`paygan sari o`quvchilarga taqdim etiladigan bilimlar maydalashib bormoqda.
   
2. 
   O`quv darsliklarda takror materallarning miqdori ortmoqda.
   
3. 
   O`quvchining ijtimoiy tajribasida kirmay qolayotgan bilim va tushunchalar ko`paymoqda.
   
4. 
   DTS lari bilan o`quv dasturlari orasida nomunofiqlik vujudga kelmoqda.
   
5. 
   DTSda 4ta ta`lim sohasi ya`ni “ona tili”, “matematika”, “tabiat”, “inson va jamiyat” ta`lim sohalari berilgan bugungi kunda o`quv rejasi 10ta o`quv predmeti mavjud. Singapur ta`lim tizimida boshlang`ich siniflar uchun 4ta o`quv predmeti mavjud ekan. Ular “ona tili”, “matematika”, “estetika”, hamda “jismoniy tarbiya”. Ta`lim jarayonida muayyan o`quv fani “ona tili”, “tarix”, “adabiyot” kabilarga oid bilimlar bilan xalqning ijtimoiy tajribasi, til boyligi, manaviy, manaviy qadriyati bilim va tushunchalar shaklida o`rnatilishi lozim.
   

Amaldagi ta`lim jarayonini tahlil qilish natijalari shuni kursatadiki, u yoki bu o`quv fani mazmunida o`quvchining tajribasiga kirmay qolgan bilim va tushunchalar mavjud. Buning asosiy sababi o`quv fanining mazmuni uta murakkab yoki soda ekanligidadir. Agar o`quv matereali murakkab bo`lsa, o`quvchi uni to`liq uzlashtirishga qiynaladi. Bugungi kunga kelib jaxondagi mamlakatlarning 70% ta`lim tizimida entigrativ xarakterdagi o`quv dasturlari va darsliklardan foydalanib kelmoqda. Har bir mamlakat ayni shu davlatning ta`lim tizimiga quyilgan buyurtmaning tabiatdan kelib chiqqan holda joriy qilib kelmoqda. Buyuk Biritaniya ta`lim tizimida entigratik fanlar joriy qilingan bo`lsa, Koreya va Shveytsariyada entegratsiyalashgan fanlar yoki alohida o`quv predmetlari kong va Germaniyada ham alohida fanlar, Vengriyada madaniy yunalishdagi o`quv predmetlari, inson va tabiat entegratik fanlar Niderlandiyada alohida o`quv predmetlari mujassamlashtirilgan holda o`qitiladi.
DTS “ona tili”, “matematika”, “tabiat”, “inson va jamiyat” ta`lim sohalari belgilab berilgan. Ta`lim jarayonini intigartiv dasturlar va darsliklar asosida tashkil etish orqali o`quv- biluv jarayoni natijasida samaradorlikka erishish nazarda tutiladi. Intigratsiyaning turli darajalarda foydalanish maqsadga muofiqdir.
1. Mavzularni ketma- ket taqdim etish asosidagi intigratsiya. Bunda o`quv matereallarini bayon qilishda konsentrizim prinsipiga amal qilinadi, ya`ni oldingi o`quv matereali keyingisini to`ldiradi.
2. O`quv dasturlarida o`zaro uyg`unlashgan nuqtalarni vujudga keltirishga asoslangan integratsiya. Bunda ham takror tarzda beriladigan taftalogiya asosidagi o`quv materiallarining oldini olish uchun dasturlarda mavzular aro uyg`unlikni ta`minlash muhim ahamiyatga ega.
3. Modullashgan integratsiya; bunday intigratsiya doirasida turdosh o`quv fanlariga oid bilim va tushunchalar bir tizimga solingan holda, uzviy tarzda o`quvchilarga taqdim etiladi.
4. Integrativ dasturlar ushbu tipdagi dasturlar bir necha o`quv predmeti yoki o`quv fanlariga oid mavzularni nazarda tutadi. Bugungi kunga kelib o`quv rejasida o`quv predmetlarining soni maksimum ko`payib ketgan. Bunday tipdagi dasturlar yaratishga kuchli ihtiyoj sezilmoqda. Dastur va darsliklarni o`rganish, tahlil qilish natijalari shuni ko`rsatadiki boshlang`ich siniflarda yo`l harakati qoidalari, odob noma, Konstitutsiya saboqlariga oid tushunchalarni yagona holda “ona tili”, “o`qish” dasturlariga uyg`unlashotirish lozim.
5. Mavzular aro intigratsiya bir kurs doirasida beriladigan o`quv matereallari boshqa bir kurs doirasidagi mohiyatidagi yaqin bo`lgan matereallari uyg`ulashtiriladi. Ta`imda entegratsiyani amalgam oshirish ham iqtisodiy jihatdan ham pedagogik jihatdan muhim ahamiyatga ega. Dasturda o`quv fani mazmunining maksimum dara jasi hamda sinfma- sinf belgilab berilgan DTS asosida o`quvchining bilim hamda tayorgallik darajasiga qo`yiladigan minimum talablar o`z ifodasini topadi.
5-9 sinf o`quv dasturlari jiddiy islohga muhtoj
1. Ona tili va o`qish fanlari mazmunida umumiy kompanentlar nutq o`stirish milliy va umuminsoniy muloqot madaniyati miyorlarini mashiqlar hikoyalar orqali yetkazish nazarda tutilganda “odobnoma”, “Atrofimizdagi olam”, “Iqtisodiy bilim asoslari”, “Konistutsiya saboqlari” darslariga ehtiyoj qolmaydi.
2. 5-9 sinflarda ham “ona tili”, “adabiyot”, “tarix”, “davlat va huquq aso slari” kabi o`quv fanlari uyg`unlashtirish saboqlari optimallashtirish nuqtai nazardan samaralidir.
5-9 sinflarda o`quv fanlarini intigratsiyalash natijasida o`quv rejasiga ijtimoiy gumanitar fanlarni kiritish mumkin. Bunda birinchi navbatda o`quv materallarining mazmun jihatdan boy va ko`p mamlakatlarning ta`minlash muhim ahamiyatga ega. Integrasiyaning u yoki bu darajasini ta`lim jarayonida qo`llash natijasida o`quvchining vaqti va kuchi tejaladi, uning bilish imkoniyatlari kengayadi. Ota- onalarning hamda davlatning o`qish jarayoniga sarflaydigan mablag`ini iqtisod qilish imkoniyati vujudga keladi. Mavzular aro integratsiya asosida o`quv biluv jarayoni natijalarini istiqbollik qilish mexanizimlari yaratiladi. O`quv biluv jarayoni integral dasturlar asosida tashkil etish sohasidagi xalqaro tajribalarda keng foydalanish uchun qulay imkoniyatlar tug`iladi.

2. 
   Adabiyot darslarini integrativ tashkil etish.
   

Adabiyot darslarida bilimlarrni chuqurlashtirish va o`quvchilarning faolligini oshirishda fanlararo integratsiyani amalda qo`llash uchun ta`lim tizimidagi barcha fanlarning adabiyot bilan bog`liq ma`lumotlarini tanlab olishda materiallarning o`zlashtirilishiga, adabiy ta`limda o`rganilayotgan badiiy asarning boshqa fanlar bilan bog`liqligini amaliy jihatdan isbotlay olishga va ana shu bog`liqlikni ta`minlashda bevosita ilmiy mantiqqa, davr bilan hamohangligiga e`tibor qaratish zarur.
Badiiy asar tahlilida fanlarari integratsiyadan foydalanishda o`quvchilarni mustaqil fikrtlashga o`rgatish g`oyasi yotadi. Badiiy asar tahliliga bunday yondashuvni ifodalashda yagona qoida asosida ya`ni shakldan mazmunga tarzda ish ko`rish zarur. Shunday qilinganda asar mazmuniga va jozibasiga pututr yetmagan bo`ladi. Chunki bunda bir vaqtning o`zida muayyan voqelik uchun bir qator tasniflarning mavjud bo`lishi fanlararo aloqadorlik, integratsiya elementlari asar tahlilini yanada mukammal bno`lishini ta`minlaydi.
Asar yuzasidan bildirilgan mulohazalar davomida o`quvchining fikrlash qobiliyati o`sadi. Ayni shu jarayonda xilma-xil innovatsion texnologiyalarni tizimli bir loyiha zanjiriga birlashtirishni o`quvchi va o`qituvchi faoliyatini ijobiy va samarali natijani ta`minlashga mashg`ulotdan ko`zlangan natijani ro`yobga chiqishiga xizmat qiladi.
O`qituvchi o`quvchilarga adabiyot fanini, badiiy asar tahlilini fanlararo integratsiya asosida o`rgatishga kirishar ekan, shunday savol tug`iladi:
Qaysi o`qitish usuli tanlanadi, qanday didaktik ateriallardan foydalanish mumkin, asar tahlilini qaysi usullar orqali amalga oshirish samarali bo`ladi?
Umumiy holda usulning tanlanishi ta`lim-tarbiyaning maqsadi bilan aniqlanadi.
Ayrim hollarda o`qituvchi va o`quvchilar o`rtasidagi faoliyat turlari almashinib turadi. Bu hol ko`pincha akademik litsey va kasb-hunar kollejlarida ko`zga tashlanadi. Tabiiyki bunday faoliyat turlariga mos holda o`qitish usullari o`zaro muvofiqlashtiriladi.
Adabiyot o`qituvchisining badiiy asar tahliliga tayyorgarlik ko`rishi metodik usullarni tanlash – uning o`zaro almashinuvi vaqt va didaktik maqsad bo`yicha muzvozanatlashtiradi. Bu esa o`z navbatida o`quvchilar faolligining yuqori darajasini ta`minlashga sharoit hozirlaydi. To`g`ri, qo`llaanilgan usullar badiiy asarga o`quvchilarda qiziqish va muhabbatni kuchaytiribgina qolmay, asar tahliliga oid ilmiy-nazariy bilimlar bilan birga boshqa turdagi fanlardan olingan bilimlarni qayta xotirlash orqali ularni yanada chuqurlashtiriladi.
Adabiy asarlar tahlilida fanlararo integratsiyadan foydalanish o`quvchilar bilim doirasini har tomonlama rivojlanishi va kasbiy qiziqishlarini takomillashishiga, amaliy faoliyatmi faollashishiga olib keladi.
Professor R. Safarova ta`lim jarayonini integrativ darslilar va dasturlar asosida tshkil etishda mavzularni ketma-ket taqdim etish asosidagi integratsiya; o`quv dasturlarida o`zaro uyg`unlashgan nuqtalarni vujudga keltirishga asoslangan inhtegratsiya; modullashgan integratsiya; integrativ dasturlar hamda mavzulararo integratsiya kabi pedagogik integratsiyaning turli darajalarini e`tirof etadi.
Haqiqatdan ham, yuqoridagi kabi integratsiya turlari mohiyatida o`quv materiallarini ular orasidagi uzviy bog`liqlik amalga oshiriladi. Takrorlar bartaraf etiladi, turdosh fanlarga oid bilimlar tizimlashtiriladi. Bir necha o`quv fanlariga doir mavzular mazmunidagi umumiy jihatlarni birlashtirish masalasi ko`zda tutiladi.
Ko`rinadiki, ta`lim jarayonini integratsiya asosida tashkil etish bir vaqtning o`zida ham pedagogik ham iqtisodiy samaradorlikka erishishni ta`minlaydi. Ta`lim ishtirokchilarining vaqti va kuchi tejalishiga asosiy zamin hozirlaydi.
Yosh metodist olima K.Mavlonova “Asarni tahlil qilishda foydalaniladigan savol va topshiriqlarni belgilashda adabiyot darslarini ona tili darslari bilan integratsiyalash zarurligini ko`rsatadi. U fikrini davom ettirib :
“She`riy asardan keltirilgan parchaga aksariyat o`qituvchilar ifodali o`qiydigan matn sifatida qaraydilar. Bunda quyidagi izchillik joriy etilgani ma`qul:

• 
  parchani ifodali o`qish
  
• 
  til hodisalarini aniqlash va izohlash
  
• 
  qo`shimcha ravishda badiiy tasvir vositalari bilan ishlash
  
• 
  she`rni yakuniy ifodali o`qish.
  

Metodist olima S. Kambarova ta`lim jarayonida qaysi fanlar uyg`unlashuviga asoslanilsa, shu soha mutaxassisi bilan o`zaro hamkorlikdagi pedagogik faoloyatni tashkil etish, fan dasturlari mavzularning bir-biriga mos kelishi, ikki yo undan ortiq fanlarning yagona mavzu yoki umumiy masalalar atrofida birlashuvining samaradorligini e`tirof etgan holda fanlararo integratsiya ta`lim oluvchilarning o`quv-biluv darajalarini oshirishi, bilimlarini umumlashtirishi , dunyoning yaxlit manzarasi, kishilar o`rtasidagi o`zaro munosabat va bog`liqlikni anglash tarzini qaror toptirish masalasiga alohida e`tibor qaratadi.
Adabiyot darslarida fanlararo integratsiyadan foydalanish uchun mos usullarni tanlashda quyidagi mezonlarga amal qilish lozim:
Fanlararo integratsiya badiiy asar tahlilini yuksak saviyada bo`lishiga, o`quvchilarni asar mavzusi va mazmuni, asar jozibasini his qilishlariga yo`naltirishi lozim.
Adabiyot darslarida fanlararo integratsiyani amalga oshirishda qo`llaniladigan innovatsion texnologiyalarning hasrakatlanish shakli aniqlanadi.
Bu o`z navbatida mavzu mazmunini to`liq ochib berishga, keng yoritishga, boshqasi uni to`ldirishiga imkon hosil qiladi.
Tanlangan usullar o`quvchilar o`quv imkoniyatiga to`liq mos kelishi, bunda o`quv faoliyati uchun ichki va tashqi sharoitlar birligi ta`minlanadi. Real o`quv imkoniyatlarni aniqlashda quyidagi shartlarni aniqlash kerak:

• 
  o`quvchilarning mustaqil faoliyatga tayyorgarligi (o`quv ishlarini rejalashtirish, mashg`ulot maqsad va vazifalarini to`liq belgilab olish, o`z-o`zini nazorat qilish, teskari muloqot o`rnatish)
  
• 
  o`quvchilarning ijodiy faoliyatga tayyorgarligi (fikrlash mustaqilligi, asosan, badiiy ravishda idrok etishi, topshiriq shartlarini belgilash va uni yechish, yechim toppish metodlarini mustaqil toppish ko`nikmasi)
  
• 
  o`qishga munosabat
  
• 
  -tizimlilik
  
• 
  Izchillik va boshqalar.
  

Adabiyot darslarida fanlararo integratsiyadan foydalanishda pedagogning shaxsiy imkoniyatlari mos kelishi. O`qitish usullari, nazariyasi va amaliyoti o`qitish jarayonining qonuniyatlari , bilish nazariyalari, ta`lim nazariyasi va boshqa mavjud qonunlar bilan qurollanganlik darajasi.
Badiiy aar tahlili jarayonida fanlararo integratasiyani ta`minlashda o`quv jarayonini innovatsion texnologiyalar asosida tashkil etish(frontal (yalpi) guruhli va individual shakllari)
Asar voqealarining ko`lamiga qarab mavzuning murakkablik darajasiga mos holda shakl va uslublarning o`zaro uyg`unligini ta`minlash.
Kelajakda adabiyot o`qitish ishi bilan shug`ullanadigan talabalarning adabiy ta`limb o`yicha olgan bilimlari o`qitish amaliyotida ona tili, adabiyotshunoslik, tarix, pedagogika, san`atshunoslik fanlari bo`yicha bilimlari bilan bevosita ruhshunoslik, tabiatshunoslik va boshqa bir qator fanlar bilan esa bilvosita integratsiyalashadi.
Masalan, M. Shayxzodaning ” Jaloliddin Manguberdi” dramasini oladigan bo`lsak, Bu mavzuni o`rganishda , albatta, tarix fani bilan integratsiyalash jarayoni orqali o`qitish maydonga keladi. Bu orqali o`quvchida anashu fang abo`lgan qo`shimcha ma`lumotlarni bilish talab etiladi. Ikki fan o`zaro birga tahlil qilinib o`rganilayotgan materialnning oson tushunarli bo`lishi hamda fanlar orasidagi mustahkamlashga olib keladi.
O`tkir Hoshimovning “ Dunyoning ishlari” asari qissa shaklida yozilgan bo`lib, o`z ichiga katta-kichik hikoyalarni oladi. Uni o`rganishda ruhshunosdlik fani o`qituvchiga qo`l keladi. Asarda ifodalanmoqchi bo`lgan g`oy ava umumlashma xulosalar ruhshunoslik faniga bog`lngan holda ifodalansa, asar tashiyotgan ma`no-mazmunni to`laroq mangalshga zamin hozirlaydi.
Yoki bo`lmasa, jahon adabiyotshunosligini o`qitish bir muncha qiyin bo`lgan jarayon. Negaki, o`zbek adabiyoti asarlaridagi ifodalanayotgan ma`no va his-tuyg`ular bevosita mentalitetimizga, yashash turmush sharoitiumizga bog`liq bo`lib, uni o`quvchi ko`z oldiga keltirish va anglab yetishi nisbatan oson.
Jahon adabbiyoti namunalari 5-sinf darslikdan boshlab berib boriladi. Masalan, Nodar Dumbadzening “Hellados” hikoyasi. Uni o`rganishda geografiya faniga tayanilsa, ko`zlangan natija erishish yo`lini soddalashtiradi.
O`quvchida xaritada o`rgangan joyi, Makoni haqida tasavvur uyg`onadi. Bilimlar tizimlashtiriladi.
6-sinf adabiyot darsligidan o`rin egallagan Janni Rodarining “Hurishni eplolmagan kuchukcha” asarini o`rganishda zoologiya, biologiya fanlari yordamga keladi. Hayvon tabiatiga hos xususiyatlar va uning boshqa jonivorlarga solishtirib o`rganish orqali zoologiya faniga oid ma`lumotlar ham, tabiiyki, yodga olinadi.
Abdulla Qahhorning “Bemor” hikoyasini o`rganishda tarix fani yordamga keladi. Urush va uning oqibatlari haqidagi yig`ma ma`lumotlar tarix darsliklariga ifodalanganbo`lsa, adabiyot darslaridagi asarlar orqali insonlar turmushiga solgan dahshatli oqibatli o`quvchi ko`z-o`ngida tasvirlashga yordam beradi.
Erkin Vohidovning “Nido’ dostoni ,O`tkir Hoshimovning “Ikki eshik orasi”, Odil Yoqubovning “Muzqaymoq” asarlarini o`rganishda ham tarix fani, 2-jahon urushi haqidagi ma`lumotlar kerak bo`ladi.
Demakki, o`quv fanlarini o`rganish jarayonida o`zlashtirilgan bilimlarni integratsiyalashgan holda amalga oshirish mumkin.
Yuqori isnflar adabiyot darslarida mumtoz asarlarni , jumladan, Alisher Navoiyning “Xamsa” , Boburning “Boburnoma” asarlarini o`rganishda tasviriy san`at namunalari , xususan, mazkur nasarlarga ishlangan miniaturalardan foydalanish adabiy ta`lim mazmunining integrak xaraktyerda bo`lishini ta`minlaydi.
Adabiyot va boshqa fanlarga oid tushunchalarni kompleks o`zlashtirish, o`zaro fikr almashish va integratsiyalashgan fanlarga oid yangiliklarni qiyoslashga ham imkon hozirlaydi. Shuningdek, muayyan qahramon ruhoyatidagi ichki kechinmalarni tahlil qilishda “Psixologiya”, tashqi portret ifodasida “Tasviriy san`at’, va “adabiyot” fanlari o`rtasidagi integratsiyaga murojaat qilish maqsadga muvofiq bo`ladi. Fanlararo integratsiya o`quvchilarda borliqni , undagi hodisalar mohiyatini chuqurroq anglashga , umumiy mavzu asosida bir butun muammolar yechimini topishga, turli fan sohalariga qiziqish uyg`otishga va qiziqish bilan yondashishga olib keladi. Bundan kelib chiqadiki, garchi adabiyot darslarida berilgan o`quv materiallarini bolaga yetkazib berishda integrativ jihatdan yondashish ko`rinmas holatda bo`lsa-da, amaliy ish jarayonida yaqqol namoyon bo`ladi.

Xulosa.

II-bob. “Hayrat ul-abror” dostonini integrativ yondashuv asosida o`rgatish yo`llari
2.1 “Hayrat ul-abror” dostonini o`rganishda fanlararo integratsiyaning o`rni

2.2“Hayrat ul-abror” dostonini o`rgatishda zamonaviy yondashuvlar

Xulosa.
III-bob. Ishning amaliyotga tadbiqi
3.1 Umumiy o`rta ta`limda adabiyotga oid dastur va darsliklar ustida ishlash
3.2 Ochiq dars ishlanmasi
Xulosa.

1^ 2017-2021-yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishi bo’yichaHarakatlar strategiyasi 1. Ilmiy-uslubiy risola. T. “Ma’naviyat”, 2017.

2^ Каримов И. Юксак маънавият – енгилмас куч. – T.: Маънавият, 2008, 47 б.