I bob. Ingliz va o’zbek xalqlarida kenja o’G’il haqidagi ertaklarning o’rganilish asoslari

Magistrlik dissertatsiya ishining tarkibi.Mazkur magistrlik dissertatsiya ishi kirish, uch asosiy bob, yetti paragraf, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro`yxatidan iborat.
Tadqiq etilgan ma’lumotlar umumlashtirilib, ingliz va o’zbek ertaklarida kenja botir obrazi o`rganildi, tahlil qilindi va har bir o`rganilgan ma’lumot manbai adabiyotlar ro`yxatida aks ettirildi.

I BOB. INGLIZ VA O’ZBEK XALQLARIDA KENJA O’G’IL HAQIDAGI ERTAKLARNING O’RGANILISH ASOSLARI.

1. 
   INGLIZ FOLKLORIDA KENJA O’G’IL HAQIDAGI ERTAKLARINING TO’PLANISHI, NASHRI VA O’RGANILISHI
   

Og’zaki so’z san’ati “folklor” yoki “xalq og’zaki poetic ijodi” atamalari bilan ifodalanadi. Folklore atamasi ilk marta 1846-yilda XIX asr tadqiqodchisi Vilyam Toms tomonidan ishlatilgan bo’lib, u ikki qismdan tashkil topgan – “folk” xalq, “lore” – bilim, donishmandlik, ya’ni “xalq donishmandligi” demakdir.
Folklor tarkibidagi katta janrlardan biri bo’lgan ertak xalq og’zaki ijodidagi badiiy proza namunasidir. Ertaklar xalqning ijodkorlari tomonidan hayotiy, maishiy, sarguzasht ba’zan ijtimoiy hodisalarni to’qib qiziqarli yo’l bilan bayon etilishi natijasida yuzaga kelgan.
Xalq ertaklari doimo faol – soddalik, hayotning yovuz kuchlariga yoki dahshatli sinovlariga bo'ysunish ruhi unga begona. Ertak qahramoni doimo yovuzlik bilan yakkama-yakka kurashga kirishadi, dushmanlarini kechirmaydi. U yovuz devlar yoki ajdahoning boshlarini, ular qancha bo'lishidan qat'iy nazar, kesib tashlaydi, u yovuz podshohni qatl qiladi va uning o'rniga mehribon va jasur odamni qo'yadi. Ertak ochko'z savdogarni jazolaydi - u uning boyligini tortib oladi va shu boylikka loyiq bo'lganni – sodda, tadbirkorlikda mahoratli odamni mukofotlaydi ... Ertak hech qachon qoralash bilan cheklanmaydi. Ertakning kuchli tomoni shundaki, u doimo bir narsani namoyon qiladi: ezgulik eksang, baxtni o‘rasan; shamol eksang, bo'ron o'rib olasan!
Bu ingliz xalqining ertaklari va nafaqat inglizlar, balki rus, nemis, italyan va Sharq, yaqin va uzoq xalqlarning ertaklari, barcha qit'alarning ertaklariga xos xususiyatdir. Shu sababli, boshqa xalqning ertaklarini o'rganish har doim qiziq insoniyatga qiziq bo’lib kelgan: axir, shu bilan birga, biz o’sha xalqlarning hayot tarzi haqida, haqiqat va adolat haqida qanday o'ylashini tushuna boshlaymiz.
Ingliz xalq ertaklari nafaqat ular juda kam ma'lum bo'lgan qo'shni mamlakatlarda,balki Angliyaning o'zida ham mashhur emas edi. Ular Germaniyadagi nemis ertaklaridan, Fransiyadagi fransuz ertaklaridan va Rossiyadagi rus ertaklaridan ancha kechroq to'plangan. Toʻgʻri, ular adabiyotda oʻziga xos “qurilish materiali” sifatida boshqa turdagi asarlar, jumladan, dramalar, sheʼrlar, balladalar, qissalarda keng qo’llanilgan, yozuvchilar ularda bitmas-tuganmas syujet va obrazlarni topganlar, ammo uzoq vaqt davomida ular ingliz xalq ertaklarining mustaqil ahamiyatini tan olishmadi.
Angliya ko’plab bolalar ertaklari tug’ilgan makon, Jek va Loviya poyasi, Barmoqcha Tom (otasining bosh barmog’idan katta bo’lmagan bolakay) shular jumlasidandir. Boshqa Yevropa mamlakatlari singari ingliz ertakchilik an’anasi Britaniya orollarida vujudga kelgan deb ishonilgan. Bu folklor asrlar davomida ertakchilik an’anasi orqali shakllanib keldi va Britaniyaning turli xil hududlaridagi o’ziga xoslik va madaniyatini o’zida mujassam etgan.
Mamlakat folklorining o’ziga xos lahjasi bo’lib, har bir hududning ertaklari o’quvchi uchun yangi narsalarni taklif qiladi. Ertaklarda qahramonlar mifologik mavjudotlar yoki ruhlardan, misol uchun, elflar, ogrlar, devlar, trollardan iborat bo’ladi. Shuningdak, siz ingliz ertaklarida turli xil ayyor qahramonlar ya’ni sehrgarlar va ko’plab qirolliklarga duch kelasiz. Ko’plab ertaklar xurofotlarga boy bo’lib, turli xalq e’tiqodlari haqidagi odatlar bilan bo’lishadi.
Angliya ertaklari va folklorchilik an’anasi kelt, nemis va nasroniy manbalari bilan mustahkam aloqaga ega. Ingliz xalq ertaklarida boshqa xalq ertaklaridagi kabi mehnatsevarlik, donolik, ziyraklik, qahramonlik ilgari suriladi, dangasalik, loqaydlik, axmoqlik esa satiric yo’l bilan tanqid qilinadi. Ingliz xalq ertaklari boshqa xalq ertaklaridan ko’ra kechroq to’plana boshlangan va nashr qilingan. Ilk marotaba ingliz xalq ertaklarini ingliz folklor klubi rahbari Jozef Jeykobs to’pladi va ikki jildli “Ingliz xalq ertaklari” to’plamini bosib chiqardi. Ertaklarni to’plash murakkab kechdi, chunki ularning aksariyati unutilgan edi. Jeykobs Sharl Perro, aka-uka Grimmlar kabi ertaklarni badiiy tahrir qilmadi, qayta ishlab chiqmadi, aksincha, ularni xalq o’z tilida yaratgani kabi nashr qildi. Uning maqsadi Angliya xalq ertaklarini bolalar va kattalar orasida ommalashtirish edi, chunki o’sha paytda ko’plab kitobxonlar Germaniya va Fransiya xalq ertaklariga mukkasidan ketishgan edi. Jeykobs mashhur ingliz ertakshunos olimi hisoblanib, ko’plab balladalarning ham saqlanib qolishiga hissa qo’shgan. Keyinchalik u “Yana Ingliz Ertaklari” kitobining ikkinchi jildini ham nashr ettirdi. Jozef Jeykobs o’z ertaklar to’plamini yaratish bilan ingliz xalq an’analarini qayta tiklash va haqiqiy ingliz ertaklarini taqdim etishga erishdi. Ingliz xalq ertaklari puritanizm va ma’rifatchilikning ratsional qarshiligi sababli siqilib qolgan edi. Jeykobs o’sha davrdagi ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy sharoit ingliz xalq ertaklarining keng yoyilishiga halaqit qilganini aytib o’tadi va o’z ertaklarida ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy va siyosiy qarashlarni saqlab qolishga urinadi. Olim ertaklarning ijtimoiy tarixiy mahsulot ekanligini ham ta’kidlaydi.
Ingliz xalq ertaklari orasida sarguzasht ertaklar bolalar sevib o’qiladi. Bu turdagi ertaklarda voqae-hodisalar sehr-jodu, fantaskik uydurmalar asosiga quriladi. Bularda pahlavonlik va qahramonlik kuylanadi. Kenja botir turkumidagi ertaklar shular jumlasiga kiradi.
Jeykobs 1899 -1900 yillar oralig’ida "Folklor" jurnalida muharrirlik qiladi va 1890 yildan 1916 yilgacha u Jon Dikson Battenning suratlari bilan nashr etilgan bir qancha ertaklar to'plamlarini tahrir qiladi: “Ingliz ertaklari”, “Kelt ertaklari”, “Hind ertaklari”, “Yana ingliz ertaklari”, “Yana kelt ertaklari” (barchasi 1890 yildan 1895 yilgacha) va 1916 yilda “Yevropa ertaklar kitobi” (shuningdek, “Yevropa xalqlari folklori va ertaklari” sifatida ham nashr etilgan). Unga aka -uka Grimmlar va o’z davridagi folklorshunoslarda keng tarqalgan romantik millatchilik ilhom bergan, u ingliz bolalariningo’z ertaklarinisevib o’qishini xohlardi, lekin ular asosan fransuz va nemis ertaklarini o'qir edilar. Folklorshunos Jozef Jeykobs ko'plab xalq ertaklarini yo'q bo'lib ketishidan qutqardi va u biz o'qigan ertaklarning ko'pini, shu jumladan “Angliya qiroli va uning uch o’g’li” ni ommalashtirishga yordam bergan. Ko'pgina ertaklar to'plamida nemis va fransuz kelib chiqishi haqida hikoyalar mavjud bo'lganligi sababli, u ingliz bolalarining o'z merosini o'qishini xohlar edi. U ingliz ertaklarini yig'ishni boshladi va birinchi ingliz ertaklari antologiyasini yaratdi. “Angliya qiroli va uning uch o’g’li” va “Uch cho’chqacha” ertaklari Jeykobning “Yana ingliz xalq ertaklari” to’plami tarkibiga kiradi. ⁴
Yana bir ertaknavislikning yorqin namoyondasi Meri de Morgan sanaladi. Meri De Morgan 1850-yil 24-fevral – 1907-yil 18-may yillar oralig’ida yashab o’tgan bo’lib, u ingliz yozuvchisi va uch jildli ertaklar muallifidir: Pincushionda (1877); “Malika Fiorimondaning marjonlari” (1880); va “Shamol perilari” (1900). Ushbu jildlar 1963 yilda Viktor Gollancz Ltd tomonidan nashr etilgan “Malika Fiorimondaning marjonlari - Meri De Morganning to'liq ertaklari” to'plamida Rojer Lanselin Grinning kirishi bilan birga paydo bo'lgan.
De Morgan adabiy ertaklarning unchalik mashhur bo'lmagan mualliflaridan biri bo'lsa-da, uning Hans Kristian Andersen ta'siri ostidagi asarlari ertak me'yoridan chetga chiqishi bilan diqqatga sazovordir: bunda uning ertaklari ko'pincha baxtli yakunni o'z ichiga olmaydi yoki qahramon boylik yoki kuch orttirmaydi (to'g'rirog'i, bu narsalarsiz yashashning qadr-qimmatini tan olish donoligini ta'minlashni maqsad qilgan edi). Grinvud xalq ertaklari entsiklopediyasiga koʻra, Meri De Morganning ertaklari uning davrida adabiy ertak evolyutsiyasida “keng qamrovli va markaziy rol” oʻynagan.
Angliya bolalar adabiyotining yana bir yorqin namoyondosi Janna Rouling bo’lib, u o’zining kichik kitobxonlarga bag’ishlangan asarlari bilan ularning ko’nglidan joy olishga ulgurgan yozuvchilar sirasiga kiradi. Rouling bir qancha mukofotlarga sazovor bo'lgan, 500 milliondan ortiq nusxada sotilgan va tarixdagi eng ko'p sotilgan kitoblar seriyasiga aylangan “Garri Potter” nomli to’plam muallifi sanaladi. Bu to’plam tarkibiga kiruvchi “Bidli Bardning ertaklari” nomli romanda uch aka-uka sarguzashtlari tasvirlangan.
J.K. Roulingning “Bidli Bardning ertaklari” birinchi marta 2007 yilda “Garri Potter”to’plamining oxirgi ya’ni yettinchi romani bo'lgan “Garri Potter va O'lim tantanalari” kitobida badiiy asar sifatida paydo bo'lgan. Kitob Germiona Grenjerga Hogvarts sehrgarlar maktabining sobiq direktori Albus Dambldor tomonidan vasiyat qilingan. Germiona Dambldor vasiyatnomasidan oladigan asar - bu kitobning asl nusxasi bo’lgan. U qadimiy ko'rinishdagi kichik kitob sifatida tasvirlangan bo’lib, romanda aytilishicha, kitobning muqovasida qabartmalı runik belgilar bilan yozilgan sarlavha bo’lgan.
Kitob o'lim tantanasini uchlikka tanishtirish vositasi bo'lib xizmat qiladi. “Uch aka -uka haqidagi ertak” hikoyasining tepasida, Germiona Greynjer g'alati belgini topadi, uni keyinchalik Ksenofiliy Lovgud tantana ramzi sifatida ochib beradi. Belgidagi uchburchak ko'rinmas yopinchiqni, uchburchak ichidagi doira tirilish toshini, vertikal chiziq esa oqsoqol tayog'ini ifodalaydi.
Bu uchta obyekt hikoyaning o'zida ham tilga olingan va ular aka -uka Peverelllarga tegishli ekanligi aytilgan, ular keyinchalik Voldemort va Garri Potterning ajdodlari ekanligi aniqlangan. Romanning oxirida Albus Dambldor Garrining Peverellslar bilan aloqasini tasdiqlaydi va uch aka-uka aslida Tantanani yaratgan bo'lishi mumkinligini aytadi.
Asarning 2008 yil dekabr oyida nashr etilgan sonining kirish qismida (Rouling tomonidan yozilgan) to’qima qahramon Bidl Bard Yorkshirda tug'ilgani, XV asrda yashagani va “juda chiroyli soqoli” bo'lgani aytilgan.
Rouling “Garri Potter” to’plamining yettinchi romani ustida ishi tugagandan so'ng, ushbu kitobni yozishni boshladi. O'zining muxlislariga bergan intervyusida u boshqa kitoblardan ertaklariga ilhom manbai sifatida foydalanganini ham aytib o’tadi. Aniqroq aytganda, “O'lim tantanalari” kitobiga kiritilgan yagona hikoya bo'lgan “Uch aka -uka haqidagi ertak”, Jefri Chauserning Kanterburi ertaklari tarkibidagi “Afv etuvchining ertagi” dan ilhomlangan.
Angliya folkloridagi yana bir taniqli adabiy shaxs Jon Ruskin, u o’sha davr mashhur ertaklarini nashr etishni o’z zimmasiga oldi va buni yangi kitobxonlar bilan bo’lishdi.Uning “Oltin daryo qiroli va uch aka-uka” (“The king of golden river and three black brothers”) nomli ertagi bolalar adabiyotida ulkan mashhurlikka erishgan desak mubolag’a bo’lmaydi. Ushbu ertak yovuz yo'llar bilan boyib ketishga uringan ikki kishining boshiga tushgan voqea va ular izlagan boylik o'z ukasiga qanday etib kelgani, uning mehribon va mehribon qalbi uni to'g'ri yo'lga undaganligini hikoya qiladi. “Oltin daryo qiroli va uch aka-uka” 19-asrning bolalar uchun hikoyalarining durdona asari sifatida keng e'tirof etilgan.
Bu ertak Ruskin uslubining jozibasi, tog 'manzaralarini qadrlashi va axloqni chizishdagi odatiy talabi bilan hikoya qilingan ajoyib hikoyadir. Bundan tashqari, bu uning boshqa yozganlaridan ancha farq qiladi. Uning qalami butun umri davomida tabiat, suratlar va me’morchilikni talqin qilish, yoki o‘zini adashgan deb hisoblaganlarni hayotni o’zgacha nigoh bilan ko‘rishga ko‘ndirish bilan band edi. Garchi u mohiyatan go'zallikni o'ziga xos darajada qadrlaydigan tarjimon bo'lsa-da, XIX asrning hech bir odami o'zining missiyasi borligini ko'proq his qilmagan va hech kim o'zi ishongan narsaga sodiqroq emas edi.
“Oltin daryoning qiroli” da muallifning barcha ertaklarida yo’q narsa bor edi. Uning boshqa asarlaridan farqli o'laroq, u shunchaki ko'ngil ochish uchun yozilgan. Bu deyarli chop etish uchun emas, balki bir yosh qizchaning uning oldiga qo'ygan qiyinchilikka qarshi yozilgani uchun yozilgan edi.
Ertakning yozilish vaziyatini qiziq deb baholaydi muallif. Oksfordda diplom olgandan so'ng, Ruskin Angliyaning sovuq va namligidan qochish uchun Evropaning janubiga shoshildi. Ikki yillik samarali sayohat va o'qishdan so'ng, uning sog'lig'i yaxshilangan, ammo ilgarigidek kuchli emas, ko'pincha ruhiy tushkunlikka tushadigan bo’ldi. Aynan shu vaqtda uning otasi va onasining shotlandiyalik do'stlari bo'lgan yigitlar London yaqinidagi uyiga tashrif buyurishdi va ular bilan bir yigitning kichik qizi Evfemiya ham bor edi . Bu go'zal, quvnoq, ochiq ko’ngil bolaning kelishi Ruskin hayotida yangi sahifa ochdi. O'n ikki yoshga to'lgan bo'lsa-da, u san'at va geologiyaga berilib ketgan g'amgin Ruskinni jonlantirishga harakat qildi va unga bularni tashlab, uning uchun ertak yozishni buyurdi. U rozi bo'ldi va ikki marta o'tirgandan so'ng, unga maftunkor hikoyani taqdim etdi. Bu voqea birinchi bo'lib paydo bo'lganidan ko'ra ko'proq qiziqish uyg'otdi, bir necha yil o'tgach, “Effie” Grey Jon Ruskin bilan turmush qurdi. Bu orada u qo'lyozmani do'stiga bergan edi. Yozilganidan to'qqiz yil o'tgach, uning do'sti Jon Ruskinning ruxsati bilan hikoyani 1851-yilda dunyoga taqdim etdi.
Yana bir uch aka-uka ertagini o’z ichiga olgan to’plam bu “Doctor Who: Time Lord Fairy Tales” bo’lib, u Doctor Who dunyosining o'n besh qorong'u va qadimiy ertaklarning ajoyib tasvirini o’z ichiga olgan.Bu ertaklar Jastin Richards tomonidan 2015-yilda to’plangan bo’lib, uning jozibali hikoyalari orasida koinotning har bir burchagidan qahramonlar va yirtqich hayvonlar haqidagi sirli afsonalar va miflar mavjud. Bu ertaklar to’plami hozirgi kungacha barcha yoshdagi kitobxonlar tomonidan birdek sevib o’qiladi.

2.