I bob. Cho‘qon valixonov – markaziy osiyo tadqiqotchisi

I BOB. CHO‘QON VALIXONOV – MARKAZIY OSIYO TADQIQOTCHISI

1. 
   Cho‘qon Valixonov hayot yo‘lining o‘rganilishi
   

Atoqli qozoq olimi, pedagogi va demokrati Cho‘qon Chingizovich Valixonov – “yangi davr”, ya’ni Rossiyadagi rus bo‘lmagan xalqlarning milliy o‘z-o‘zini anglashi, o‘z tarixini idrok etishga, o‘z tarixini puxta egallashga intilish davrining jarchisi bo‘ldi. U ko‘chmanchi xalqdan bo‘lib, ilmiy-ijtimoiy taraqqiyot cho‘qqilariga ko‘tarilib, Rossiya sharqshunoslari safidan sharafli o‘rin egalladi. Uning Tyan-Shan, Jungriya, Sharqiy Turkistonga qilgan sayohatlari, ilmiy ishlari va tadqiqotlari nafaqat rus, balki jahon sharqshunosligiga ham muhim hissa boʻldi. U birinchilardan boʻlib dunyoga nomaʼlum va sirli Qashgʻariya haqida gapirib berdi, Qing imperiyasining mustamlakachi bu chekkasi haqida bir qancha qiziqarli tadqiqotlar yozdi, Oʻrta Osiyo tarixi, etnografiyasi va siyosiy ahvoli haqida qimmatli maʼlumotlar berdi, asl asarlar qoldirdi.
Ch.Valixonovning ijtimoiy-siyosiy faoliyati – uning g‘ayritabiiylik, jaholat va diniy, musulmonchilik, - aqidaparastlikka qarshi qizg‘in kurashi, qozoq xalqini ilg‘or rus va jahon madaniyati bilan tanishtirishga intilishi xalqning o‘z-o‘zini anglashining uyg‘onishiga xizmat qildi. Cho‘qon Valixonov (musulmon nomi Muhammad Hanafiy) qisqa, ammo yorug‘ hayot kechirdi. U 1835 yilning noyabrida mashhur qozoq xoni Ablayning nabirasi Sulton Chingiz Valixonov oilasida tug‘ilgan. Cho‘qonning otasi o‘qimishli kishi bo‘lgan. 1834 yilda Omskdagi Sibir kazak armiyasi maktabini tamomlagan, keyin Sibir qirg‘izlari (O‘rta juz qozoqlari) boshqaruvida turli lavozimlarda ishlagan, chor armiyasida polkovnik unvoniga ko‘tarilgan va hatto olgan.
Chingiz Valixonov keng doiradagi qiziq odamlar - amaldorlar, zobitlar, olimlar bilan yaqin aloqada bo‘lgan. U Cho‘lda ilmiy-tadqiqot ishlarini olib borishda yordam bergan, qozoqlar haqida huquqiy va statistik ma’lumotlarni to‘plagan va Omskga yetkazgan hamda Moskva va Sankt-Peterburgdagi etnografik ko‘rgazmalarga turli uy-ro‘zg‘or buyumlari, qozoq mahsulotlarini jo‘natgan, ko‘plab xalq an’analari, e’tiqodlari, afsonalarini yozib olgan. Shunday qilib, Cho‘qon bolalik chog‘idayoq ma’rifatli, ma’naviy qiziqishlari rang-barang, intellektual hayot kechirgan kishilar qatoriga kirdi.
Bolaning bolaligi asosan sevimli buvisi Ayganimning mulkida o'tgan - Sirimbet (hozirgi Ko‘kchetav viloyati, Volodarskoye qishlog‘i). Cho‘qonning ma’naviy - kamolotida, nabirasiga singdirilishida muhim rol o‘ynadi
Oyg‘anim buvining hikoyalari, Sari-Arqa bo‘ylab mashhur bo‘lgan ertakchilarning qo‘shiqlari – jirovlar, oqinlar bolakayda o‘z xalqining ma’naviy hayotiga qiziqishni erta uyg‘otgan, - uning keyingi kamolotiga ham katta ta’sir ko‘rsatgan.
1845-1846 yillarda tashkil etilgan o‘sha yillarda Sibirdagi eng yaxshi o‘quv muassasasi bo‘lgan Sibir kadet korpusiga yuboriladi . Bu yerda u tarix, adabiyot, geografiya, fizika, matematika, geodeziya va boshqa fanlarni o‘rgandi, fransuz va ingliz tillarini (rus tilini aytmasa ham) o‘zlashtirdi, arab tilidagi bilimini oshirdi. Korpusdagi o'quv dasturi juda boy va keng edi, qiziqarli malakali mutaxassislar ta’lim berishdi. Qolaversa, o‘qishda katta muvaffaqiyatlarga erishayotgan va kelajakka shubhasiz umid baxsh etadigan qozoq iqtidorli bola korpus o‘qituvchilarining ham, Omsk ziyolilarining ko‘plab bilimdon vakillarining, xususan, K. K. Gutkovskiy va S. Ya.Kapustin nazariga tushadi. «Sulton Chingizning o‘g‘li Cho‘qon, — deb eslaydi Cho‘qonning korpusdagi do‘sti va kursdoshi, keyinchalik mashhur olim va sayohatchi G. N. Potanin, — Gutkovskiylar oilasida o‘z o‘g‘li sifatida asrab olingan»¹. O‘sha davrning yetakchi jurnallari, xususan, “Современник” bilan tanish bo‘lgan qozoq Ch.Valixonov o‘sha G.N.Potaninning guvohlik berishicha,² -korpusdagi safdoshlari uchun “Yevropaga oyna” bo‘lgan . Cho‘qonning ilm-fanga, sayohatga, turkiy xalqlar o‘tmishini chuqur o‘rganishga qiziqishi o‘rganish yillari davomida kuchaydi.
1853 yilda Ch.Valixonov Sibir kadetlar korpusini tugatdi va uni tugatgandan soʻng Gʻarbiy Sibir va Qirgʻiziston chegara oblasti general-gubernatori G.X.Gasfortning adyutanti etib tayinlandi. Bu tayinlanish yosh ofitserga nafaqat mintaqadagi siyosiy va iqtisodiy vaziyat bilan yaqindan tanishish, balki noma’lum mamlakatlar va xalqlarni o‘rganish orzusini ro‘yobga chiqarish imkonini berdi.
1855 yilning yozida Ch.Valixonov maxsus topshiriqli ofitser sifatida G.X.Gasfort bilan birga - Semipalatinsk viloyatining Gʻarbiy Sibir guberniyasining yangi tashkil etilgan qismi boʻylab ekspeditsiya safariga boradi. Bu safar chogʻida Choʻqon qozoqlarning oʻtroq joylashuvi bilan tanishadi, Qozogʻistonning chegaradosh viloyatlaridagi siyosiy vaziyatni oʻrganadi, tarixiy-geografik maʼlumotlar toʻplaydi. Valixonov Omskga qaytgach, xizmat vazifalarini bajarish bilan birga Qozogʻiston va Oʻrta Osiyo tarixiga oid adabiyot va manbalarni oʻrganish bilan shugʻullanadi, qozoq xonlari va sultonlarining nasabnomalari, shajara jadvallarini tuzadi, qozoq maqol va matallarini rus tiliga tarjima qiladi. Katta Juz qozoqlarini boshqarishning yangi tizimi loyihasini ishlab chiqadi.
1856 yil bahorida leytenant Ch.Ch.Valixonov tarjimon sifatida Qirgʻizistonning shimoliy viloyatlariga Rossiya fuqaroligini qabul qilgan Bugu urugʻiga qasamyod qilish uchun ekspeditsiyani boshqargan - polkovnik M.M.Xomentovskiy³ ixtiyoriga yuborildi. Ilmiy nuqtai nazardan qaraganda, bu sayohat Cho‘qon uchun juda samarali bo‘ldi. “Biz, - deb yozadi olim, keyinroq, - bu ekspeditsiyada qatnashish sharafiga muyassar bo'ldik va ikki oy davomida yovvoyi tosh qirg‘izlar orasida bo‘lib, asosan ularning urf-odatlari va tilini o‘rgangan holda turli ijobiy ma’lumotlarni to‘plashga muvaffaq bo‘ldik”⁴.
Bu ekspeditsiya chog‘ida Cho‘qon birinchi marta - qirg‘izning mashhur “Manas” she’ridan parchalar yozib, rus tiliga tarjima qiladi.⁵
Cho‘qon Valixonov birinchilardan bo‘lib tarixiy manbalarning yangi qatlamini – qozoq va qirg‘iz xalq og‘zaki ijodini ilmiy foydalanishga kiritdi. U birinchi marta Osiyo turkiy xalqlari tarixida etnogenez muammosi, islom dinining o‘rni, ijtimoiy-siyosiy tuzilishi va boshqalar kabi bir qancha asosiy muammolarni qo‘yadi va hal etishga harakat qiladi.
Ch.Ch.Valixonovning Semirechye va Qirgʻizistonga qilgan safari natijasida bir qancha tadqiqotlar va maqolalar yaratildi, ular orasida “Ili oʻlkasining geografik chizmasi”, “Issiqkoʻlga sayohat kundaligi”, “Buyuk qirgʻiz-qaysak qoʻshini anʼanalari va afsonalari”ni ajratib koʻrsatish mumkin. Ili oʻlkasida yashovchi qozoq va qirgʻizlarning tarixi, etnografiyasi va hozirgi (XIX asr) ahvoli keng yoritilgan . Oldinga nazar tashlasak, Qirgʻizistonga oid tadqiqot va qator ishlar uchun 1857- yil 7-21 -fevral kunlari Ch.Ch.Valixonov Rus geografiya jamiyatining toʻliq aʼzosi etib saylanganini taʼkidlaymiz.
1856 yil yozining oxirida u rus diplomatik missiyasi tarkibida rus-xitoy savdosini qayta tiklash bo‘yicha muzokaralar olib borish uchun G‘uljaga boradi.
Sin Xitoyning g‘arbiy mulklarida bir necha oy bo‘lib, bu hudud xalqlarining hayoti va turmush tarzi bilan tanishish Ch.Valixonovning ilmiy qiziqishlari doirasini kengaytirdi, Sharqiy Turkistonga mashhur sayohatiga o‘ziga xos tayyorgarlik vazifasini o‘tadi.
Kuzatuvchi Cho‘qonning chizmalari hayratlanarli darajada aniq va zukko. Yosh olim istehzo bilan "aqlli" mandarinlarni, tengdoshlarini oddiy xalqning og‘ir hayotiga hamdardlik bilan tasvirlaydi. U o'zining "Xitoy imperiyasining g‘arbiy hududi va G‘ulja shahri" asarida "biz ko'rganimizdek," deb yozadi “Xitoyda davlat boshqaruvi bo'yicha hamma narsa Osiyoga o‘xshaydi. Mahalliy jian-jun mukammal uchlikdir. Olning hisobidan yeb-ichadi. Har kuni go‘sht yetkazib beriladi, tikuvchilar ko‘ylak tikadi, masonlar uyni ta’mirlaydi. Tovlamachilik va suiiste’molliklar chegaradan oshib ketadi. Poraxo‘rlik borasida xitoylar ham undan kam emas".
Cho‘qon Valixonov Xitoydan qaytgach, XVIII-XIX asr boshlarida rus-xitoy munosabatlari tarixini, umuman, Rossiyaning O‘rta va O‘rta Osiyodagi siyosatini o‘rganishga kirishadi. G. N. Potanin bilan birga Omsk arxivida ishlaydi, xatlar, farmonlar, hisobotlar va hisobotlarning yarim chirigan sahifalarini o‘rganadi.
1857-1858 yillarda o‘z davrining ilg‘or odamlari - F. M. Dostoevskiy, Petrashevskiy shoiri S. F. Durov bilan yaqin muloqotda bo‘lib, A. I. Gertsenning “Qo‘ng‘iroq” jurnali bilan faol aloqada bo‘lib, Ch. Valixonov taraqqiyotning ishonchli tarafdori, g‘olibi bo‘ldi. 1858 yilda Omskga qaytgan G. N. Potanin do‘stini tanimadi. “Cho‘qon, – deb yozadi, u jurnal kitoblari olib kelgan yangi g‘oyalarni asta-sekin o‘zlashtirdi va men Omskga qaytib kelganimda, u o‘zgarib ketdi”.
Oʻrta va Oʻrta Osiyo xaritalarini tuzishda qatnashadi. Uning Sankt-Peterburgda bo‘lganida yozgan eng muhim asarlaridan “Jungariya ocherklari”, “Abilay”, “Tarixi-Rashidiydan” va boshqa asarlarini ko‘rsatish mumkin. Ulug‘ rus yozuvchilari va olimlari bilan har kuni muloqotda bo‘lgan Cho‘qon ko‘pchilikda uyg‘ongan. Ulardan qiziqish Qozog'iston va Markaziy Osiyoda.
Oʻpka kasalligi uni 1861 yil bahorida poytaxtni tark etishga majbur qildi. Vataniga, ota-onasining qishlog‘iga borib, yana xalq og‘zaki ijodi materiallarini yig‘ishga qaytadi, xalqning xurofot va jaholatiga, hokimiyat tepasida turganlarning o‘zboshimchalik va zo‘ravonligiga qarshi kurashmoqchi bo‘ladi. “Vatandoshlarim manfaati uchun mehnat qilish, ularni amaldorlar va boy qirg‘izlar despotizmidan asrash uchun, – deb achchiqlanib F. M. Dostoyevskiyga yozgan Cho‘qon “Men qandaydir tarzda sulton bo‘lishni o‘ylardim”.⁶ Darhaqiqat, Ch.Valixonov Otbasar tumani katta sultonligiga o‘z nomzodini ko‘rsatdi. G‘alabaga qaramay, yangi general-gubernator A. O. Dugamel vakili bo‘lgan mintaqaning yuqori hokimiyati uni ma’qullamadi. Ch.Valixonovning demokratik e’tiqodi, xalqiga savodsizlik va qashshoqlikdan qutulishda yordam berishga intilishi Omsk amaldorlarining dushmanona munosabatiga uchradi, Cho‘lda tushunmovchilik va nafratning bo‘sh devoriga o‘tib ketdi.
Umrining so‘nggi davrida Cho‘qon o‘z xalqining “ma’rifatli shafoatchisi” sifatida faol harakat qiladi. Qozog‘istonda sud-huquq islohoti loyihasini ishlab chiqishda faol ishtirok etadi. Uning “Sud-huquq islohoti to‘g‘risida eslatma” Qozog‘istonda o‘z vaqtida o‘tkazilmagan islohotlarga, xususan, biy sudining tugatilishiga qarshi eng yorqin va chuqur publitsistik chiqishlaridan biridir. “Rossiya oʻz oʻgʻillari orasida, — deb yozgan edi Choʻqon Valixonov, — boshqa dinga mansub koʻplab xalqlar va rus slavyan qabilasining urf-odatlari, mahalliy rus aholisining turmush tarziga mutlaqo zid boʻlgan turmush tarzini olib boradigan, bir-biriga mutlaqo zid boʻlgan odat va urf-odatlarga ega boʻlgan musofirlar bor”. Yuqoridagi sabablarga ko‘ra nasroniy va o‘troq rus aholisi uchun mo‘ljallangan o‘zgarishlar Evropa va Osiyo Rossiyasining ko‘chmanchi va sargardon chet elliklariga to‘liq tatbiq etilsa, hech qanday foyda keltirmasligi va ma’nosiz bo‘lishi aniq. U maʼmuriyat va hukumatga millionlab insonlar taqdiriga daxldor islohotlarni amalga oshirishda “oʻta ehtiyotkor va oʻta ehtiyotkor boʻlishni” tavsiya qiladi. Bu va shunga o‘xshash boshqa asarlarida Cho‘qon Valixonov haqiqiy insonparvar, mazlum xalq himoyachisi sifatida namoyon bo‘ladi.
1864 yil bahorida Cho‘qon polkovnik M.G.Chernyayev otryadiga qo‘shildi va rus qo‘shinlarining Qozog‘istonning janubiy viloyatlarini bosib olgan Qo‘qon feodallariga qarshi harbiy harakatlarida qatnashdi. Biroq, Chernyayevning mahalliy aholiga nisbatan shafqatsiz munosabatidan g‘azablanib, u armiyani tark etadi va o‘z qarindoshi, Adban-Tezek oilasining katta qozoq sultoni ovuliga jo‘naydi va u erdan bo‘lmaganlarning kuchli milliy ozodlik harakatini diqqat bilan kuzatib boradi. Shinjonning Xan xalqlari, vaqti-vaqti bilan Kapalga yozishma uchun kelishadi. “Рус инвалид” gazetasida (1865 yil, 51-son) uning G‘arbiy Xitoydagi Dungan qo‘zg‘oloni haqidagi so‘nggi maqolasi chiqadi.
1865 yil 10 aprel Ch.Valixonov vafot etdi. Oltin-Emel tizmasi etagiga dafn etilgan. Uzoq muddatli og‘ir kasallik bevaqt o‘lim esa Cho‘qon Chingizovichga o‘z rejasining bir qismini ham bajarishga imkon bermadi. Vaholanki, uning qisqa umrida, xuddi meteorit parvozi kabi uddasidan chiqqani ham, uning g‘ayrioddiy qobiliyatlari, bilimga chanqoqligi, qamrovi kengligi va ilmiy muammolarni tahlil qilish chuqurligi bilan hayratda qoldiradi. Ilm-fanga deyarli nomaʼlum boʻlgan oʻlkalar – Qirgʻiziston, Sharqiy Turkistonda boʻlgan birinchi yevropalik (maʼrifiy maʼnoda) olim boʻlib, u yerda qimmatli va nihoyatda ilmiy ahamiyatga ega materiallar toʻplagan. Rossiya sharqshunoslari bir ovozdan Cho‘qon Valixonovni fenomenal hodisa sifatida tan oldilar.
Uning katta xizmati shundan iboratki, u Rossiya va Qozog‘iston o‘rtasidagi o‘zaro yaqinlashuvning tarixiy zaruriyatini chuqur va chinakam anglay oldi. Bu ajoyib olim-pedagog rus va qozoq xalqlari, bepoyon Vatanimizda yashovchi barcha xalqlar do‘stligi va madaniyatlarini o‘zaro boyitish g‘oyalari tantanasining yorqin namunasidir.