I bob. Cho‘qon valixonov – markaziy osiyo tadqiqotchisi

2.1. Cho‘qon Chingizovich Valixonov haqidagi xotiralar
Nikolay Ivanovich Veselovskiy tomonidan qoldirilgan ma’lumotlar. “Meteor”. Qirg‘iz xonlarining avlodi, ayni paytda rus qo‘shinining zobiti Cho‘qon Chingizovich Valixonovning sharqshunoslik dunyosi uzra porloq meteordek chaqnadi. Rus sharqshunoslari bir ovozdan uning timsolida fenomenal hodisani tan olib, undan turkiy xalqlar taqdiriga oid katta va muhim vahiylarni kutishgan, biroq Cho‘qonning bevaqt vafoti bizni bu umidlarimizdan mahrum qildi. U 30 yoshga to‘lmasdan vafot etdi. Valixonovning ajoyib qobilyatlariga e'tibor qaratgan G‘arbiy Sibir general-gubernatori Gasfort o‘qishda imkon qadar unga homiylik qila boshladi va uning uchun muhim ilmiy natijalar bilan ajralib turadigan Qashqarga sayohatni ta’minladi. Valixonov Qashg‘ardan qaytgach, Gasfortning o‘zi bu sayohat haqidagi hisobotni tahrirlashda qatnashdi va keyin Valixonovga Sankt-Peterburgga xizmat safari berdi. Qashg‘arga sayohat tasviri bu ajoyib insonning asosiy asaridir: uning boshqa maqolalari, bir necha istisnolardan tashqari, tahrirsiz yoki qo‘pol qoralama ko‘rinishida qolgan, lekin bu maqolalar asosan dastxatda emas, balki muallif tomonidan qayta yozilgan.⁷
Bundan tashqari Valixonovning barcha tadqiqotlari shunchalik muhimki, Geografiya jamiyati kengashi 1867 yil 24 apreldagi majlisida -Ch.Ch.Valixonovdan keyin qolgan barcha qoʻlyozmalarni jamiyatning “Yozmalar”ida nashr etishga qaror qiladi. Shunday qilib, V.V.Grigoryevning gazetalarida men Cho‘qonning ikkita daftarini o‘qib chiqdim, biri Edigey to‘g‘risidagi qirg‘izcha matnni yakunlagan, ikkinchisida uning ruschaga qisqartirilgan tarjimasidir.⁸
1887 yilda G. N. Potanin yana Cho‘qon Valixonov asarlarini nashr etish masalasini ko‘tardi va general-gubernator G.A.Kolpakovskiy ushbu nashrga rozi bo‘ldi. Keyinchalik ushbu nashriyot yana to‘xtadi. Keyin G.N.Potanin iltimos bilan menga murojaat qildi. Taklif etilayotgan asarlar to‘plamini tahrir qilishni o‘z zimmamga oldim va ushbu to‘plam uchun nashriyot topdim. O‘qishim mashaqqatli bo‘lsa-da, bu masaladan chetlanishga jur’at eta olmadim. Cho‘qon Valixonovni ham, sharqshunoslik manfaati uchun ham so‘zsiz foydali va zarur deb topdim va uning qog‘ozlarini saralashdek og‘ir yukni o‘z zimmamga oldim. Bu ish men o‘ylagandan ham muhimroq bo‘lib chiqdi. G.N.Potanin menga nusxalarini berdi, afsuski, asl nusxalari bilan tasdiqlanmagan va men ulardan ba’zilarini ololmadim.⁹
Keyinchalik, janob Potanin orqali men K.K.Gutkovskiyning qizi K.K.Gutkovskayadan Valixonovning navbatdagi qoralama qog‘ozlarini oldim.
Mening iltimosim bilan G.N.Potanin va N.M.Yadrintsev Cho‘qon Valixonov haqida o‘z xotiralarini yozdilar, bundan tashqari, u haqida Turkiston viloyatida xizmat qilgan va 1891 yilda Jidda¹⁰ shahrida rus konsuli lavozimida vabo kasalligidan vafot etgan vatandoshi I.Y.Ibrohimov tomonidan yozilgan eslatmani oldim. Valixonovni yaxshi bilgan S.Ya.Kapustin rejalashtirilgan nashrdan qat’i nazar, Valixonovning batafsil tarjimai holini yozishga qaror qildi, lekin hamma narsa faqat bitta muqaddima bilan cheklanib, unda Valixonovning o‘zi haqida hech qanday ma’lumot yo‘q.¹¹
Geografiya jamiyati kengashi mening taklifim bilan Valixonov asarlarini nashr etish xarajatlarini jamiyat hisobidan qabul qilishni mumkin deb topdi va men chop etishni boshlashim mumkin edi. Eng muhimi shuki, “Oltishar davlati yoki Xitoyning Nan-Lu (Kichik Buxoro) provinsiyasining oltita sharqiy shaharlari haqida 1858-1859-yillar”ni, ya’ni Valixonovning asosiy asari bosilgan asl nusxasini ololmaganimdan xijolat bo‘ldim. Gap shundaki, bu maqola Jamiyat eslatmalarida shunchalik beparvolik bilan tahrirlanganki, u noto‘g‘ri nashrlarga to‘la. Uni chop etgandan keyingina Tashqi ishlar vazirligi arxivida saqlanayotgan Valixonovning hisoboti bilan tanishish imkoniga ega bo‘ldim. Ushbu matn bilan ushbu jildda chop etilgan matn o‘rtasidagi barcha farqlarni men alohida joylashtirdim va boshqa barcha qo‘shimchalarni to‘liq taqdim etdim.
Sharqiy Turkiston haqida bizning asrdagi ma’lumotlarimiz, asosan, Sibir tomondan, Sharqiy Turkistonga kirib kelgan savdogarlardan to‘plangan. Bu hududning eng ajoyib ta’rifi – bizning kazak korpusida xizmat qilgan qirg‘iz sultoni Valixonovning ilmiy ishlarida berilgan. 50-yillar arafasida u savdogar sifatida Sharqiy Turkistonga kirib, bir qancha qoʻlyozmalarni yigʻishga muvaffaq boʻldi. U Jung‘ariya va Oltishar (ya’ni Olti burchak) tavsifini tuzgan, shundan keyin Sharqiy Turkiston ma’lum bo‘lgan. Ushbu asar 1851-yil “Geografiya jamiyati eslatmalari”da joylashtirilgan.