I-bоb. Axborot tizimlari 1 Axborot tizimlari tushunchasi

Ekologiya tushunchusi 
Ekologiya-tirik organizmlaming o'zora hamda ular yashayotgan tashqi muhit 
bilan aloqasi va tirik organizmlar tizimidagi turli tuman bog'lanishlami o'rgatadigan 
fandir. Bu fan-biologiya fanining tarkibiy bo'lagi bo'lishi bilan bir qatorda kimyo, fizika, 
geologiya, o'rmonchilik, dehqonchilik, tuproqshunoslik, matematika va boshqa tabiiy 
fanlar bilan chambarchas bog'liqdir. Birinchi bo'Jib «Ekologiya»-atamasini nemis olimi 
E.Gekkel fanga kiritdi, bu atama tirik dunyoning o'zini o'rab turgan muhit bilan o'o’zaro 
bog'liqligini o'rgatadi. Ch.Darvin tarifi bO'yicha «Yashash uchun kurashish sharoitlarini 
keltirib chiqaradi». 
Ekologiyaning asosiy tushunchalari. 
Tirik matyeriyaning mohiyati. Olingan ilmiy evolyutsion malumotlar yerda 3 
mlrd. yillardan buyon davom etayotganini asoslab byerdi. Paleontoglog olimlar olgan 
ma'lumotlar yerda yashaydigan tirik organizmlar yashash jarayonida o'zgarib turishini 
ko'rsatdi. Masalan odamning paydo bo'lish evolyutsiyasidan hozirgacha uzoq davr 
o'tgan, hozirgi odam o'zining dastlabki o'tmishdoshlaridan farq qiladi. Arxeologlar 
asoslashiga ko'ra odamga o'tish davridagi va maymunga o'xshash o'tmishdoshlarning va 
o'lib bitgan hayvonlarning DNK tahlili jami yerda yashagan tirik organizmlaming 
genetik jihatdan bir-biriga o'xshashligi ulaming umumiy bir avloddan kelib 
chjqqanligini ko'rsatadi.

---

Yerdagi tirik matyeriya yerkin, o'zini o'zi boshqaradigan tizim bo'lib oqsil va 
nuklein kislotalar yoki biopoIimyerlardan tashkil topgan. Notirik jismlardan farqli belgi 
va xossalarining muvofiqIigi bilan ajralib turadi va ularning asosiy belgilari:
1) Hujayrali tashkillashuvi;
2) Modda almashinuvida oqsil va nuklein kislotalarning asosiy yetakchi o'rni 
bilan, o'z-o'zidan yengillashib, yangi muhitda barqarorlikni saqlab turadi.
Tirik organizmlarda odatga ko'ra harakat, tasirlanish, o'sish, rivojlanish, ritmiylik, 
ko'payish va irsiylik belgilari namoyon bo'ladi, shuningdek, ular tashqi muhitga 
moslashadi. Bundan tashqari ular o'z kimyoviy tarkiblarini saqlab, modda almashinuv 
jarayonini tezlashtiradi. Tirik matyeriyalar kimyoviy elementlar uglyerod, kislorod, azot 
va vodoroddan iborat bo'ladi, shuni aytish kerakki notirik tabiatda ham ushbu elementlar 
mavjud, ammo ularning miqdori boshqa nisbatda bo'ladi. 
Tashqi muhit bilan o'o’zaro bog'liqlik, bir tomondan barcha tirik matyeriya yaxlit 
bir tizim sifatida ko'rinishi umumiy qonunlarga bo'ysunadi, ikkinchi tomondan hamma 
biologik tizim o'o’ziga xos alohida bo'lib elementlar bilan o'o’zaro bog'langan bo'ladi.
Modda almashinuvi yoki metabolizm jarayonida tirik organizmlarda ko'pgina 
kimyoviy reaktsiyalar borishi natijasida organizmga zarur moddalar ishlab chiqiladi va 
ular energiya bilan taminlanadi. Boradigan asosiy reaksiyalardan biri Jotosintez bo'lib 
quyosh yorug'ligi evao’ziga anorganik moddalardan organik moddalar hosil bo'ladi. 
Fotosintez bilan bir qatorda organik birikmalaming sintezi jarayoni anorganik moddalar 
orqali boradi. Oltingugurt, vodorod, syerovodrod, temir, ammiak, nitrat va boshqa 
anorganik moddalaming oksidlanishi kimyoviy energiya orqali boradi. Bu jarayonga 
xemosintez deb ataladi. 
Har bir tirik organizrnning paydo bo'lganidan o'lishiga qadar vaqt davomida har 
xii tezlikda metobolik jarayonlar boradi, jarayonga ontogenez deyiladi. Ontogenez 
o'zida morfologik, fiziologik va bioxillik yangilanishni ma'lum davomiylikda tirik 
organizmning butun hayotida muvofiqlashtirib boradi. Ontogenez organizmning o'sishi, 
hajmi oshishi, gavdasi yiriklashuvi, bir hujayralilar va to'qimalar o'rtasidagi farqlar va 
organizmda turli funksiyalaming bajarilishini tartibga solib turadi.
Hozirgi organizmlaming ontogenizi juda uzoq evolyutsiya jarayonida shakllandi 
va uning tarixiy rivojlanishiga-filogenez deyiladi. Ekologiyaning yaxlitligi uchun 
hayvon, o'simlik va mikroorganizmlar hosil bo'lishi, evolyutsiyasini qayta o'rganish 
zarur. Buni o'rganadigan fan filogenetika deb ataladi va u morfologiya, embriologiya va 
paleontologiya fanlari ma'lumotlariga asosan to'planadi. 
Gen, hujayra, organ, organizm, populyatsiya, biotsenoz-yerda hayot paydo 
bo'lishining asosiy tashkilotchilaridir. Biopolimyerlardan biosfera-gacha bo'lgan barcha 

---

tirik organizmlar aniq bir tizimga bo'ysunish asosida shakllangan. Bunda biotizim oddiy 
darajadan murakkab daraja-gacha rivojlanib boradi.
Biologik tizimning tashkillanish darajasi lyerarxik tabiiy tizimda boradi yoki 
kichik tizimchalar katta tizimni tashkil qiladi.
Tirik matyeriyaning strukturali tashkillanishi moleklyar, hujayraviy, to'qimada, 
organda, organizmda, populyatsiyada va biosfera darajasida boradi. Ekologiya- biologik 
tashkillashuvning darajalarini oddiy organizmdan ekotizimgacha va biosferani to'liq 
o'rganadi. 
Molekulyar darajada modda almashinuvi va irsiy ma'lumotlami. tashish jarayoni 
byeradi.
Hujayra-mustaqil yashashaga moslashgan tirik organizmninr elementar 
strukturasidir.
To 'qima-o'zida bir xii hujayra va hujayralararo moddalaming o'o’zaro 
muvofiqligidir. 
Organ-ko'p hujayrali -organizmning bir qismi bo'lib alohida vazifani bajaradi.
Organizm-bu tirik jon bo'lib, tashqi muhit bilan o'o’zaro bog'liq, biologik tur 
bo'lib, yaxlit tizimdan iborat, bir-biriga o'xshash, ammo alohidalik xususiyatiga ega, tur 
ichida ko'payish imkoniyati bor.
Populyatsiya-vaqt va rnakonda rna'lurn bir turning alohida o'zo'zidan 
ko'payishiga muvofiqligiga aytiladi. Populyatsiyadagi umumiy o'zgarishlar to'rt narsaga 
bog'liq bo'ladi: tug'Hish, nobud bo'lish, kirib kelish va chiqib ketish (migratsiya).
Biotsenoz yoki ekotizm-ma'lurn bir aniq hududda o'sib rivojlanuvchi turli 
mikroorganizmlar, o'sirnliklar va hayvonlarning bir-biriga muvofiqligidir.
Biosfera-yerning tirik matyeriyadan iborat qobig'idir.