6-mavzu: Biotsenoz, biogeotsenoz va ekotizimlarning tuzilmalari va xususiyatlari. Reja: Biotsenoz haqida tushuncha. Uning tuzilmalari va xususiyatlari

6-mavzu:Biotsenoz, biogeotsenoz va ekotizimlarning tuzilmalari va xususiyatlari.
Reja:
1.Biotsenoz haqida tushuncha. Uning tuzilmalari va xususiyatlari.
2.Biogeotsenoz haqida tushuncha. Uning tuzilmalari va xususiyatlari.
3.Ekotizmlar haqida tushuncha. Uning tuzilmalari va xususiyatlari.
Tirik organizmlarning bir - birlariga o’zaro tasiri muhitning biotik omillari deb qaralsa, ularning atrofini o’rab olgan barcha tirik organizmlar biotsenotik muhitni tashkil qiladi. Har bir tur normal hayot kechirish uchun u yakka holda yashay olmaydi, balki atrofidagi boshqa tirik organizmlar bilan birgalikda hayot kechiradi.
Demak, «biotsenoz» (lotincha «bios» - hayot, «tsenoz» umumiy) deyilganda bir xil muhitga moslashib olgan va bir joyning o’zida birga yashaydigan barcha organizmlar tushuniladi. Bu termin nemis biologi Mebius (1877 y) tamonidan berilgan. Agarda bir qancha tur o’simlik birgalikda qavm bo’lib yashasa - fitotsenoz (o’simliklar jamoasi), agar bir qancha tur hayvonlar birgalikda qavm bo’lib yashashiga - zootsenoz (hayvonlar jamoasi)deyiladi.
Biotsenozning katta-kichikligi har xil bo’lishi mumkin: Oddiy lishaynik dungligidan tortib to o’rmon, dasht, cho’l kabi yirik landshaftlarni; daraxt tanasi, botqoqliklardagi moxlardan iborat dungliklar, chumoli uyasi va boshqa uchun mikrojamoa biotsenotik guruhlar kabi atamalar ishlatiladi. Biotsenoz egallab turgan muhit - biotop deyiladi, biotop - biotsenozning yashash muhitidir. «Bios» - hayot; «topos» - shash joyi demakdir.. Biotsenoz odatda tur, fazo, ekologik tuzilmalarga bo’lib o’rganiladi.
Biotsenozning tur tuzilmasi deyilganda biotsenodagi turlarning xilma - xilligi, miqdori, ularning fenologik holati va hakazo etiborga olinadi.
Biotsenozning fazoviy tuzilmasi - jamoaning shakllanishi davrida bu erdagi turlar har xil holatda joy oladilar. Ayrim turlar - tuproqda, uning yuzasida, suvda, daraxt tanasiga yopishib (epifit), barglarida (epifil) yopishib yashashi mumkin, tarqalishi mumkin. Buning natijasida fitotsenozning tuzilishida qavatlilik kelib chiqadi. Qavatlilik deganda, jamoadagi turlarning tuproq yuzasiga nisbatan har xil balandlikda qavatma - qavat joylanishi tushuniladi. Gidrofit jamoalarida qavatlilik suv yuzasi, suv qatlami va er ostidagi suv zamin kabi ko’rinishlarga ajratiladi.
Biotsenozning eng muhim xususiyatlaridan biri uning turlar tarkibidir. Nam tropik o’rmonlardagi biotsenozlar turlarga boy bo’lsa, qurg’oqchil va sovuq joylardagi biotsenozlarda turlar kam uchraydi. Maydon birligiga to’g’ri keladigan turlar soni biotsenozning turlarga to’yinganligi deyiladi. Yuqorida takidlaganidek, o’simlik jamoasi deyilganda bir xildagi muayyan uchastkalarda guruh bo’lib yashayotgan tuban va yuksak o’simliklar yig’indisi tushuniladi. Har qanday o’simliklar jamoasi ham turlar tarkibi, turlar o’rtasidagi o’zaro sifat va miqdor munosabatlari, qavatlilik, gorizontal tuzilish, tashqi qiyofasi, davriyligi, hayot shakllarining xilma-xilligi, yashash joyi kabi xususiyatlari bilan tavsiflanadi va bir - biridan farqlanadi.
Fitotsenozni tashkil qilishda o’simliklar orasida son jihatdan ko’pchilikni tashkil qiluvchi yoki ko’zga yaqqol tashlanuvchi tur ajratiladi va bu tur dominant (xukmron) tur deyiladi. Demak, ular miqdor jixatdan ko’p uchraydi. Ular asosan organik massa to’plovchi hamda fitotsenozning fonini va xarakterini belgilaydi. Masalan: qarag’ayzor o’rmonlardagi oddiy qarag’ayni, O’rta Osiyo tog’larining archazorlaridagi archaning bir necha turlarini, saksovulli cho’llarida esa saksovul va boshqa o’simliklarni ko’rish mumkin.
Edifikator turlar esa - jamoaning maxsus muhitini hosil qiladi. Ular jamoaning quruvchilari bo’lib, fitotsenozning xususiyatlarini belgilab beradi. Masalan, O’zbekistonning qumli cho’llarida daraxt ko’rinishidagi edifikator tur - oq saksauldir.
Dominant turlarga nisbatan kamroq uchraydigan, ammo fitotsenozda malum ahamiyatga ega bo’lgan turlar - subdominant turlar deb ataladi.