|
Juwmaqlaw
Qalalardıń qáliplesiwi hám rawajlanıwı insaniyat rawajlanıwında jańa jónelislerdi ashıp beredi. Barlıq jańalıqlar, ózgerisler, túsinik hám múnasebetler qalalarda payda boladı. Arxitektura, jazıw, siyasiy múnasebetler,ilim rawajlanıwı qalalar túsinigi menen baylanıslı. Áyyemgi qalalardaǵı ımaratlar, sırtqı kórinisler túrli tariyxıy dáwirler usı haqqında maǵlıwmat beredi hám búgingi kúnde qalalardıń rawajlanıwı mámleketlerdiń social ekonomikalıq rawajlanıwındaǵı tiykarǵı kórsetkishlerinen biri bolıp tabıladı. Túrli tariyxıy dáwirlerde qalalardıń áhmiyeti ol yamasa bul dárejede ózgerip turǵan bolsada, olar iri xalıq punktleri, tiykarǵı islep shıǵarıw hám sawda orayları strategiyalıq áhmiyetke iye bolǵan noqatlar, paytaxtlar sıyaqlı wazıypalardı atqarıp kelgen.
Jáhán urbanizaciyasınıń rawajlanıw basqıshları XX ásirde jańa kriteryalarǵa iye bola bardı. Urbanizaciyanıń ekinshi basqıshında aglomeraciya hám megalopolislardıń qáliplesiwi, hám de islep shıǵarıw processine bólek tásir kórsete baslawı aytıp ótken. Aglomeraciya hám megalopolislar ekonomikalıq social rawajlanıwdıń jemisi retinde kórinetuǵın boladı hám urbanizaciyanıń jańa basqıshına jol ashadı.
Sanaat revolyuciyası dáwirinde qalalardıń eń zárúrli funkciyaları tovar islep shıǵarıw hám xizmet kórsetiw, basqarıw hám rayonlar aralı tovar ayırbaslaw bolıp qaldı.
Urbanizaciya kóleminiń keńeyiwi onıń izertlew etiliwinde sapa kriteryalarına itibar qılıwdı talap etedi. Jáhán urbanizaciya processiniń aymaqlıq hám regionlıq táreplerin bólek analiz qılıw jáne bul nizamlıqlardı úyreniw kúsheytirilmekte. Bul processke ádetde ulıwma dúnyalıq nizamlıqlar tán bolsada, onıń nátiyjeleri bolsa region hám mámleketlerdiń ayriqshalıģınan kelip shıǵadı hám zárúrli aymaqlıq bólistiriliwdi júzege keltiredi, processtiń reń-bereńligin kórsetedi.
Urbanizaciya global process retindegi perspektivası eki túrli jóneliske iye:
■ Urbanizaciya processi óz aqırna jetken, toplanıw processi teris jóneliste baradı jáne bul dezurbanizaciyaģa alıp keledi;
■ Urbanizaciya rawajlanıwda dawam etedi jáne onıń mazmunı, forması hám aymaqlıq strukturaları túrli mámleketlerge uyqas túrde ózgerip baradı.
Urbanizaciyada barlıq social hádiyse hám processler qatarında aymaqlıq dúziliwi hám basqarılıwı kerek.
Urbanizaciya processiniń ulıwma qásiyetleri barlıq mámleketlerde birdey kórinetuǵın boladı. Bul:
Qala xalqınıń tez kóbeyiwi. Bul ásirese rawajlanıp atirģan
mámleketlerde sezileri boladı, sebebi awıldan qalaǵa kóship keliwi qadaǵalaw etilmeydi. 1950- jıldan berli dúnyada qala xalqı 4. 37 retke kóbeydi.
Xalıq hám xojalıq tarmaqlarınıń iri qalalarda toplanıwı,bunda qalalardıń kóp funkciyalı ekenligi, ásirese islep shıǵarıw tarawlarınıń rawajlanıwına múmkinshiliktiń keńligi hám rawajlanǵan infrastrukturaģa, informaciya almasınıwınıń tezligi sebep boladı. Házirgi kúnde 30 dan artıq qalalarda 5 mln nan kóp xalıq jasaydı.
Qalalar aymaǵınıń keńeyiwi. Bul iri qalalar átirapında joldas qalalardıń payda bolıwı menen keshedi. Bunday kórinis qala aglomeraciyaları dep ataladı. Dúnyadaǵı eń iri qala aglomeraciyaları Mexiko, Nyu-York, Tokıo hám San-Paulu qalaları átirapında qáliplesken.
Urbanizaciya shártli dárejeleri tómendegishe qabıl etilgen:
Urbanizaxiyanıń tómen dárejesi -20%
Urbanizaciyanıń ortasha dárejesi -20% ten 50% ge shekem
Urbanizaciyanıń joqarı dárejesi - 50% dn 72% ge shekem
Urbanizaciyanıń joqarı dárejesi - 72% ten joqarı.
Dúnyadaǵı eń tómen urbanizaciya dárejesi Batıs hám Shıģıs Afrika, Madagaskar hám birpara Aziya mámleketlerinde gúzetiledi.
Ortasha urbanizaciyalasqan regionlar Afrika, Aziya hám Latin Amerikasındaǵı Boliviya mámleketi. Joqarı urbanizaciyalasqan regionlar MDH, Evropa, Arqa Amerika, Qubla Amerika, Avstraliya hám JAR aymaqları bolıp tabıladı.
Urbanizaciya bir tárepden adamlar ushın jasaw tárizin qolaylıqlar menen támiyinleydi, basqa tárepten tábiyiy sistemalardı jasalma forması menen almastıradı, átirap -ortalıqtıń pataslanıwına sebep boladı, insan organizmine ximiyalıq,fizikalıq hám psixologiyalıq júklemeni asıradı.
Iri qala derlik barlıq tábiyat komponentlerin, atmosfera, ósimlik, topıraq, relef, gidrografikalıq sistema, jer astı suwı, grunt hám hátte ıqlımdı ózgerte aladı.
Urbanizaciyanıń aktual máselelerin hám aymaqlıq qáliplesiwin hám mámleketler xojalıǵınıń aymaqlıq strukturaların jetilistiriwdi kompleks ekonomikalıq geografiyalıq izertlew arqalı urbanizaciya processin turaqlılastırıw jolin tabıw múmkin.
Do'stlaringiz bilan baham: |
