I bap uliwma urbanizaciyaģa sıpatlama

1.2 Dunya kòleminde Urbanizaciya processi

XX ásirdi haqılı túrde urbanizaciya ásiri dep ataw múmkin. 1900 -jılda dúnya qalalarında dúnya xalqınıń 14% i jasaǵan hám 12 millioner qalalar bar edi. XXI ásir Ramazan yaki Qurban hayttan aldıńǵı kúninde qala xalqı 45% ga jetti, 2, 5 mıń átirapında xalqı 100 mińnan aslam iri qalalar, 107 millioner qalalar esapqa alınǵan. Urbanizaciya processi dúnyada xojalıq sistemasınıń hám islep shıǵarıw munasebetleriniń ózgeriwi menen jedellesti. Óndiristiń kontsentraciyalasıwı differenciyalasıwı, aymaqlıq dúziliwi hám texnologiyalıq rawajlanıwı bul processke túrtki beretuǵın tiykarǵı faktorlar bolıp tabıladı. Urbanizaciya processi qala xalqınıń muǵdarlıq ósiwi menen xaarakterli bolıp, bul jaǵday XX ásirge shekem bir qansha tómen hám turaqlılıǵı menen ajralıp turadı. XIX ásir basında dúnya qala xalqı 29, 3 mln adamdı quraģan, bul dúnya xalqınıń 3% i esaplanģan. 1900- jılǵa kelip bul kórsetkish 224, 4 mln adamdı hám 14% ti quradı.

XX ásir dawamında processtiń ósiwi tómendegi nomerlerde sawlelenedi. 1950-jılda qala xalqı 729 mln adam, muwapıq túrde 28, 8%, 1980 jılda 1821 mln adam hám 41% ti, 1990 jılda 2261 mln adam hám 41% ti quradı.
Urbanizaciya processiniń ulıwma qásiyetleri barlıq mámleketlerde birdey kórinetuǵın boladı. Bul:
 Qala xalqınıń tez kóbeyiwi. Bul ásirese rawajlanıp atırģan mámleketlerde sezilerli boladı, sebebi bul mámleketlerde xalıqtıń awıldan qalaǵa kóship keliwi qadaǵalaw etilmeydi. 1950-jıldan berli dúnyada qala xalqı 4. 37 retke kóbeydi.
 Xalıq hám xojalıq tarmaqlarınıń iri qalalarda toplanıwı, bunda qalalardıń kóp funktsiyalı ekenligi, ásirese islep shıǵarıw tarawlarınıń rawajlanıwına múmkinshiliktiń keńligi hám rawajlanǵan infrastrukturaģa, informaciya almasınıwınıń tezligi sebep boladı. Házirgi kúnde 30 dan artıq qalalarda 5 mln nan kóp xalıq jasaydı.
 Qalalar aymaǵınıń keńeyiwi. Bul iri qalalar átirapında joldas qalalardıń payda bolıwı menen keshedi. Bunday kórinis qala aglomeraciyalari dep ataladı. Dúnyadaǵı eń iri qala aglomeraciyaları Mexiko, Nyu-York, Tokıo hám San-Paulu qalaları átirapında qáliplesken.
Urbanizaciya shártli dárejeleri tómendegishe qabıl etilgen:
 Urbanizaciyanıń tómen dárejesi -20%
 Urbanizaciyanıń ortasha dárejesi -20% ten 50% ge shekem
 Urbanizaciyanıń joqarı dárejesi - 50% dn 72% ge shekem
 Urbanizaciyanıń joqarı dárejesi - 72% ten joqarı.
Dúnyadaǵı eń tómen urbanizaciya dárejesi Batıs hám SHıģıs Afrika Madagaskar hám birpara Aziya mámleketlerinde gúzetiledi. Ortasha urbanizaciyalasqan regionlar Afrika, Aziya hám Latın Amerikasındaǵı Boliviya mámleketi. Joqarı urbanizaciyalasqan regionlar MDH, Evropa, Arqa Amerika, Qubla Amerika, Avstraliya hám JAR aymaqları bolıp tabıladı. Jer júzinde 107 millioner qala bar. Birpara dereklerde bolsa olardıń sanı 300 den artıq dep kórsetiledi. Lekin bul esapta qala átirapındaǵı xalıq da názerde tutıladı. Tiykarınan qala xalqınıń muǵdarı áyne qala yuridikalıq aymaǵında jasawshılar menen shegaralanıwı kerek. Soģan kóre 107 millioner qala bar ekenligi maǵlıwmat retinde qabıllandı. Olardıń 28 i batıs yarım sharda, 79 i arqa yarım sharda, 96 si arqa yarım sharda, 11 i qubla yarım sharda jaylasqan. 36 millioner qala paytaxt mártebesine iye.
Urbanizaciya processiniń aymaqlıq bólistiriwi házirgi kúnde júdá hár qıylı bolıp tabıladı. Dúnya urbanizaciya kartasında ush tiykarǵı region bólek ajralıp turadı. Bular AQSH, YAponiya hám Batıs Evropa bolıp tabıladı. Bul regionlardı úzliksiz jaylasqan xalqı 1 millionnan artıq iri xalıq punktleri toltırıp turadı. Sońǵı 20 jıl dawamında dúnyadaǵı bul tábiyat kórinisin shıģıs hám Qubla Aziyadaǵı iri qala aglomeraciyalarınıń payda bolıwı ózgertip atır. Sonday-aq Latın Amerikası hám Afrika regionlarında da iri qalalar kóbeyip atır. Bul qala xalqınıń kóbeyiwi menen anıqlama beriledi.
Dúnya qala xalqınıń yarımına jaqını Aziyada jasaydı (1950-jılda 1/3 bólegi edi), 20% ten aslamı Evropada jasaydı.
XXI ásir bosaǵasında jáhán urbanizaciya processi Arqa Aziya baǵdarında kúsheye basladı. Bul XX ásirdiń ekinshi yarımında Yaponiya, Qıtay, Indiya hám qatar arqa hám qubla Aziya mámleketlerinde qalalar muǵdarınıń kóbeyiwi menen anıqlama bernedi.
Urbanizaciya processi házirgi kúnde qala xalqınıń júdá tezlik penen kóbeyip barıwında kórinetuǵın bolıp atır. BMSH qánigeleri xalqı 8 mln artqan qalalardı megaqalalar (mega grek tilinde úlken degen mánisti beredi). 1950 -jılda bunday qalalar taypasına tek London hám Nyu-York kirgen bolsa, 1960 -jılda olar qatarına Tokio hám SHanxay qalaları qosıldı, 1970- jılda olardıń sanı 11 danaģa jetti olardan 5 ewi rawajlanıp atırǵan mámleketlerde (Pekin, San-paulu, Buenos Ayres, Rio-de Janeyro) edi, 1994 -jıl ortalarında 22 megaqalalardan 16 sı rawajlanıp atırǵan mámleketler aymaǵında qáliplesti, 2015- jılda 33 danaģa jetiwi boljanadı, usınıń menen birge olardan 27 si rawajlanıp atırǵan mámleketlerde bolıwı, sonnan 21 i Aziya kontinentine tiyisli bolıwı shama etiledi. Házirgi kúnde 30 dan artıq qalalardıń xalqı 5 mln nan kóp ekenligi jazıp qoyıldı.
Joqarı rawajlanǵan mámleketlerde ayriqsha joqarı urbanizaciyalasqan regionlar qáliplesti. Mısalı: Tokıo-Osaka aralıǵinda 130 qala jaylasqan hám mámleket aymaǵınıń 1/9 bólegin iyeleydi. Bul aymaqta mámleket xalqınıń derlik yarımı 60 mln adam jasaydı. Óndiristiń 4/5 bólegi sol aymaqta jaylasqan hám Yaponiya jalpı ishki óniminiń 90% i islep shiǵarıladı.
Joqarı uranizacyalasqan, qala xalqınıń úlesi 80% ten artıq bolǵan mámleketler ishinde Evropada - Ullı Britaniya, SHveciya, Germaniya, Daniya, Franciya, Niderlandiya,Arqa Amerikada AQSH hám Kanada; Avstraliya hám Okeanıyada Avstraliya hám Jańa Zelandiya; Aziyada Yaponiya hám Izrail ajralıp turadı.
Ekonomikalıq rawajlanǵan regionlarda qala xalqı úlesiniń 70% ten artıqmashlıǵı Evropa, Arqa Amerika hám Avstraliyads gúzetiledi, bul regionlarda qalalar zamanagóy islep shıǵarıw orayları retinde rawajlanǵan. Qala xalqı bul aymaqlarda XX ásir basında kóbeye baslaǵan. Sońǵı 30 jıl dawamında bul regionlardıń dúnya boyınsha qala xalqındaǵı úlesi 45% ten 26% ke kemeydi. Áyne waqıtta basqa aymaqlarda qalalar sanı 400 mln. nan 1. 6 mlrd adamģa ósti. Sońǵı 10 jıllıqlarda ekonomikalıq rawajlanǵan regionlarda ayriqsha Kontrurbanizaciya (teris urbanizaciya) processi- xalıqtıń iri qalalardan shetke kóshiwi gúzetilip atır. Latin Amerikasında 65% ten artıq xalıq qalalarda jasaydı, Mexiko hám San-Paulu sıyaqlı dúnyadaǵı eń iri aglomeraciyalar bar.
Urbanizaciya jedelligi qala xalqınıń úlesi salıstırǵanda kem bolǵan regionlarda gúzetilip atır. Aziya kontinentiniń urbanizaciya dárejesi 34% ti quraydı. Bul aymaqta urbanizatciya procesi júdá tez keshpekte, sonday bolsada, bul regiondaǵı qala xalqınıń úlesi 29% ti quraydı. Shıģıs Aziya mámleketleri - Yaponiya, Tayvan, KXDR hám Koreya Respublikalarında qala xalqınıń úlesi 70% ten artıq. Qıtayda qala xalqınıń úlesi 32% ti quraydı. Mámlekette migraciya júdá qatań qadaǵalaw etiledi.
Urbanizaciyanıń eń tómen dárejesi hám eń joqarı jedelligi Afrika kontinentinde kórinetuǵın bolıp atır. Urbanizaciyanıń Aziya regionindaģı tiykarǵı tárepi xalqı 5 mln den artıq iri qala aglomeraciyalarınıń qáliplesiwinde kórinetuǵın boladı.
Onlap iri qalalardıń qońsılas jaylasqanlıǵı hám olardıń keńeyiwi nátiyjesinde bir-birine qosılıp barıwı, bul jaǵday ásirese iri avto hám temir jol magistralları átirapında jaylasqan qalalarda gúzetiledi, uzın formadaǵı urbanizaciyalasqan aymaqtıń qáliplesiwine sebep boladı. 1950-jıllarda J.Gotmann AQSH ta sonday hádiyseni Atlantika okeanı jaģalawında izertleydi.
Bul aymaqtıń uzınlıǵı 1000 km, eni 200 km bolıp, bir-birine qosılıp baratırǵan aglomeraciyalar - Boston, Nyu-York, Filadelfiya, Baltimor, Vashington hám taǵı 40 aglomeraciyadan quralģan edi. Onıń maydanı 170 mıń km². J. Gotmann bul aymaqqa Megalopolis (Megapol- áyyemgi Greciyadaģı qala mámleketlikler birlespesindegi eń iri qala atı ) dep at berdi jáne bul at keyinirek mániles atqa aylandı. 1961-jılda J.Gotmann ”Megalopolis” dep atalǵan monografiyasın baspadan shıǵardı. Bul aymaqta 50 mln den artıq xalıq jasaydı hám sanaat ónimleriniń ¼ bólegi islep shiǵarıladı. Usı jol menen AQSH aymaǵında bir qansha megalopolislardıń qálipleskenligi aytıp ótildi. CHikago-Pittsburg Ullı kóliniń qubla jaģalawında qáliplesti. CHikago,Detroyt, Klivlend, Pittsburg qalaların hám 35 qalanı birlestiriwshi bul aymaqtıń maydanı 160 mıń km² di, xalıq sanı 35 mln nan artıqtı quraydı. Eń jas megalopolis San-San, San-Diegodan Úlken Kaliforniya oypatlıģı boylap Los-Anjelesqa shekem hám onnan San-Franciskoģa shekem sozılǵan, ol jerde 20 mln den artıq adam jasaydı.
Kanadada xalıq jaylasıwınıń zárúrli ornın Kvebekten Vindzorģa shekem sozılǵan urbanizaciyalasqan zona yamasa kósher quraydı. Onıń uzınlıǵı 1000 km den artıq bolıp, eni 300 km, onıń aymaǵında mámleket xalqınıń 55% jasaydı, sanaat tarmaqlarında bánt miynet resurslarınıń 73% i tóplanǵan. Xalıq sanı boyınsha eń úlken megalopolis Júzimaydo (70 mln den artıq adam). Yaponiyanıń Tınısh okean jaģalawında qáliplesken. Bul joqarı dárejede urbanizacıyalasqan aymaq bir neshe 100 km ge sozılǵan hám Tokıo, Iokogama, Kavasaki, Nagoya, Kioto, Osaka, Kobe hám basqa hámmesi bolıp 25 qalalardı birlestirgen aymaqta mámleket xalqınıń 60% ten aslamı jasaydı hám sanaat ónimleriniń 2/3 bólegi islep shiǵarıladı. Megalopolislar Batıs Evropada da qáliplesip atır. Olar AQSH yamasa Yaponiyadaģı megalopolislerden kólemi, xalıq sanı hám maydanı tárepinen kishi.
Maydanı tárepinen London, Birmingem, Manchester, Liverpul hám basqa qalalardı birlestiriwshi Angliya megalopolisi, Reyn (Niderlandiya daǵı Ranstadt, GFR degi Reyn-Rur, Reyn-Mayn hám basqa aglomeraciyalardı birlestiredi) megalopolislardı ajıratıp turadı. Olardıń hár biri 30 danaģa shekem aglomeraciyalardı birlestiredi hám maydanı 50 mıń km², xalıq sanı 30 -35 mln adamdı quraydı. Megalopolislerdiń qáliplesiwi bul regionda iri aglomeraciyalardıń rawajlanıwı menen baylanıslı. London aglomeraciyasınıń xalqı 12 mln adam, Parijdiki 10 mln adam, Tómen Reyn-Rur aglomeraciyada xalıq sanı 11 mln adamdı quraydı.
Mámleketler aralıq megalopolislerdiń qáliplesiwi qızıqlı hádiyse bolıp tabıladı. Arqa Batıs Evropada sonday megalopolis qáliplesken. Bul megalopolis 5 mámlekettiń urbanizaciyalasqan, maydanı 230 mıń km², xalqı 85 mln adam,xalıq tıģızlıǵı 350 adamdı quraytuǵın aymaǵın birlestiredi. Bul aymaqlar Arqa-Shıģıs Angliya, Ranstatd, Reyn-Rur, Belgiya -Franciya aymaǵı (Antverpen, Bryussel, Lill qalaları ) hám Parijdı óz ishine aladı.
Házirgi waqıtta jáhán regionlarında hám mámleketlerinde urbanizaciya túrli dárejege iye esaplanadı. Evropa mámleketlerinde urbanizaciyanıń tómen dárejesi ulıwma baqlanbaydı. Urbanizacıyanıń eń joqarı dárejesi tiykarınan kishkine mámleketlerge tiyisli bolıp, 90% li kórsetkishke iye úlken maydanǵa iye mámleketlerden Belgiya hám Ullı Britaniyanı kórsetiw múmkin. Kishkine mámleketlerdiń ayriqshalıǵın esapqa alınǵanda, Belgiya patshalıǵı kontinenttegi eń joqarı urbanizaciya dárejesine iye mámleket bolıp tabıladı 98%, Ullı Britaniya hám Niderlandiyada bul kórsetkish 90%, olardan keyingi orınlarda Daniya 85%, SHveciya 83%, Germaniya 88% ti quraydı. Eń tómen urbanizaciya dárejesi Moldovada 42% ti quraydı.
Aziya kontinentinde eń joqarı urbanizaciya kórsetkishleri Kuveyt 96%, Paydayn, Katar 93%, Izrail 92%, Livan 91% hám Singapur 100% lerde belgilengen. Eń tómen kórsetkish Butan, Shıģıs Timorda 8%, Nepal 13% ti quraydı. Afrika regioninde eń joqarı kórsetkish Liviyada 88% bolsa Ruanda eń tómen kórsetkish 7% ke iye. Amerika kontinentinde eń joqarı kórsetkishler Urugvay (93%), Argentina hám Venesuela (88%) ģa tiyisli, eń tómen kórsetkish Gaiti, Gayana sıyaqlı (38%) mámleketliklerge tiyisli. Avstraliya kontinentinde Avstraliya (92%) hám Jańa Zelandiyada (86%) eń joqarı kórsetkishler bolǵanı halda basqa mámleketler derlik urbanizaciyalasqan.