I. B. Isabayev, F. U. Suvanova, Q. H. Majidov

Tayanch iboralar: 
Reaktsiya, 
gidroliz, 
alkogoliz, 
sovunlanish, 
atsidoliz, 
eterifikatsiya, 
gidrogenizatsiya, salomas, katalizatorlar, jarayon selektivligi, qo`shbog`lar 
migratsiyasi, izomerizatsiya, pozitsion izomerlar,
 
tsis-trans izomerlar, oksidlanish, 
avtooksidlanish, lipaza, lipoksigenaza, sintez.
 
 
Nazorat savollari: 
1.
Glitseridlarning kimyoviy o`zgarishlarini shartli ravishda qanday turdagi 
reaktsiyalarga bo`lish mumkin?
2.
Glitseridlar gidrolizi reaktsiyasini tushuntirib bering. 
3.
Alkogoliz jarayonini tushuntirib bering. 
4.
Sovunlanish jarayonining amalga oshishida ishqoriy muhitning qanday 
ahamiyati bor? 
5.
Atsidolizning amalga oshishida suv qanday rol’ o`ynashi mumkin? 
6.
Ammonolizning mohiyatini tushuntirib bering. 
7.
Glitseridlar gidrogenizatsiyasining mohiyatini tushuntirib bering. 
8.
Gidrogenizatsiya jarayonida amalga oshishi mumkin bo`lgan hamroh 
reaktsiyalar mohiyatini tushuntirib bering. 
9.
Gidrogenizatsiya selektivligini qanday tushunasiz? 
10.
Pozitsion izomerizatsiya bilan fazoviy (geometrik) izomerizatsiyaning 
farqini tushuntirib bering. 
11.
Atsiglitserinlarni sintez qilishning qanday usullarini bilasiz? 
 
 
 

---

222 
IV bob. LIPIDLARNING FIZIK-KIMYOVIY XOSSALARI 
Kimyoviy tuzilishi bo’yicha turli-tuman bo’lgan lipidlarni birta umumiy 
xususiyat – gidrofoblik, ya’ni suvda erimaslik va organic erituvchilarda 
eruvchanlik xususiyati birlashtiradi. Lipidlar fiziologik ahamiyati (struktura va 
boshqaruv funktsiyalari), kimyoviy tuzilishining umumiyligi (lipidli monomerlar 
va ko’p komponentli lipidlar), sovunlanish xususiyati (sovunlanadigan va 
sovunlanmaydigan), fizik-kimyoviy xossalari (neytral, amfifil va yog’da eruvchan 
vitaminlar), biologik ahamiyati asosida sinflanadi.
Ko’pchilik lipidlar yuqori molekulyar yog’ kislotalari, spirtlar yoki 
al’degidlarning hosilalaridir. Kimyoviy tarkibiga ko’ra lipidlar bir necha sinfga 
bo’linadi. Oddiy lipidlar yog’ kislotalari (yoki al’degidlar) va spirtlar qoldig’idan 
tarkib topgan moddalardan iborat. Bularga yog’lar (triglitseridlar va boshqa tabiiy 
glitseridlar), mum (yog’ kislotalari va yog’ spirtlari efirlari) va diol lipidlari (yog’ 
kislotalari va etilenglikol’ yoki boshqa ikki atomli spirtlar efirlari) kiradi. 
Murakkab lipidlar ortofosfor kislotasining hosilalari (fosfolipidlar) hamda qand 
qoldiqlari (glikolipidlar)dan tarkib toptan moddalardan iborat. Murakkab lipidlar 
molekulalarida ko’p atomli spirtlar — glitserin (glitserin-fosfatidlar) yoki sfingozin 
(sfingolipidlar) ham bo’ladi. Ko’pchilik lipidlar sirt faol moddalari hisoblanadi. 
Organizmda lipidlar lipazalar ta’sirida fermentativ gidrolizga uchraydi. Bu 
jarayonda ajralib chiqayotgan yog’ kislotalari adenozintrifosfat kislotalari — ATF 
va koferment A bilan ta’sirlashib faollashadi, so’ngra oksidlanadi. Ko’pchilik 
lipidlar hujayralarda oqsillar bilan kompleks murakkab moddalar (lipoproteidlar) 
holida ham bo’ladi. 
Lipidlarning deyarl 95% ni triglitseridlar (triatsilglitserinlar) ya’ni yog’lar 
tashkil etadi. “Lipid” so’zining o’zi ham yunoncha “lipos”, ya'ni “yog’ ma’nosini 
bildiradi 
Yog`lar va moylar, ya’ni triglitseridlar tarkibida 300 dan ortiq karbon (yog`) 
kislotalari aniqlangan. Lekin bu yog` kislotalarining ko`pchiligi juda kam 
miqdorda yog` (yoki moy) tarkibida bo`ladi. Eng ko`p tarqalgan yog` kislotalari 12 

---

223 
tadan 18 tagacha uglerod atomiga ega bo`lib, juft sonli uglerod atomlaridan iborat 
bo`lgan tarmoqlanmagan uglerod – uglerod zanjirlaridan iboratdir.
Deyarli barcha tabiiy moy va yog`lar tarkibiga stearin va pal’mitin kislotalari 
kiradi, indov (raps) moyi tarkibiga esa eruk kislotasi (C
22
1
) ham kiradi. Eng keng 
tarqalgan moylar tarkibiga 1-3 ta qo`shbog`li to`yinmagan yog` kislotalari – olein, 
linol va linolein yog` kislotalari kiradi. 4 ta qo`shbog`li araxidon kislotasi esa 
hayvonlar yog`ida uchraydi. Baliq va suv hayvonlari yog`ida 5-6 ta qo`shbog`li 
yog` kislotalari borligi ham aniqlangan. Shuni ta`kidlab o`tish kerakki, deyarli 
barcha tabiiy moy va yog`lar tarkibidagi to`yinmagan yog` kislotalari 
tsis
– 
konfiguratsiyali izomer holatida bo`ladi. 
Yuqorida ta`kidlab o`tilganidek, tabiiy yog`lar asosan triglitseridlardan tashkil 
topgan, bu triglitseridlar tarkibiga esa har xil to`yingan va to`yinmagan yog` 
kislotalari qoldiqlari (atsillar) kiradi. 
Tabiiy o`simlik moylarida triglitseridlarning sn-1 va sn-3 holatlarida asosan 
to`yingan yog` kislotalari qoldiqlari, sn-2 holatida esa asosan to`yinmagan yog` 
kislotalari qoldiqlari uchraydi. Hayvon yog`larining sn-1, sn-2 va sn-3 holati 
tarkibi esa aksincha bo`ladi. sn-1, sn-2 va sn-3 holatlardagi atsillarning joylashuvi 
tartibi glitseridlarning fizik – kimyoviy xossalariga katta ta`sir ko`rsatadi. 
Yog`li xom-ashyodan ajratib olingan moylar tarkibida glitseridlardan tashhari 
hamroh yog`da eruvchan boshqa moddalar ham bo`ladi. Bu moddalar – steroidlar, 
pigmentlar, yog`da eruvchan vitaminlar va boshqa birikmalardir. Bu hamroh 
moddalar oziq-ovqat texnologiyasida katta rol’ o`ynaydi, mahsulotlarning 
oziqaviylik qiymatiga katta ta`sir ko`rsatadi. Masalan, vitamin