125
Yog` kislotalarining qovushqoqligi.
Yog` kislotalari, ularning metil va etil efirlari uchun ma`lum bir qovushqoqlik
xosdir. To`yingan yog` kislotalarining qovushqoqligi ularning molekulyar massasi
o`sishi bilan oshadi. Harorat ko`tarilishi bilan qovushqoqlik kamayadi.
Qovushqoqlikning logarifmi bilan harorat orasida ma`lum chiziqli bog`liqlik
mavjud. Yog` kislotalariga nisbatan ularning efirlari anchagina kamroq
qovushqoqlikka ega.
2.4.4. Yog’ kislotalari va ular birikmalarining polimorfizmi
.
Ko'pgina ma'lum
moddalar, shu jumladan, individual yog 'kislotalari ham,
kristallik tuzilishining parametrlari va shunga mos ravishda ularning fizik
xususiyatlari bilan, masalan erish nuqtasi va zichligi bilan farq qiluvchi bir necha
kristallik modifikatsiyalarni hosil qilishi mumkin. Ushbu hodisa polimorfizm deb
va individual kristallik shakllar - polimorf modifikatsiyalar deb nomlanadi.
Kristallanish jarayonida polimorf modifikatsiyaning shakllanishi yog'
kislotasining tarkibi va tuzilishiga hamda tashqi omillarga bog'liq (kristallanish
paytidagi bosim, isitish yoki qizdirish harorati, erituvchining
mavjudligi yoki
yo'qligi, uning tarkibi, aralashmalar mavjudligi va h.k.).
Polimorf moddalarning kristallanishi paytida, termodinamikaning umumiy
qoidalariga ko'ra, kristall tizimi erkin energiyasining minimal miqdorini
ta'minlaydigan kristall hosil bo’lishi kerak. Ammo, shu bilan birga, Ostval’dning
jarayonlar bosqichma-bosqich amalga oshishi haqidagi qoidasiga ko'ra, birinchisi
bo’lib
eng barqaror emas, balki tizim erkin energiyasining minimal o'zgarishiga
olib keladigan polimor modifikatsiya hosil bo’lishi mumkin.
Olingan barqaror tashqi kristalli struktura doimiy tashqi bosim sharoitida
ma'lum harorat oralig'ida barqaror bo'ladi. Haroratning o'zgarishi bilan polimorf
modifikatsiyada o'zgarishlar yuz berishi mumkin, buning natijasida ularning
kristall strukturasi berilgan yangi sharoitlardagi polimorf moddaning barqaror
holatiga to'g'ri keladi.
Shu sababli, kristallanadigan moddalarning polimorf
126
o'zgarishi ko'pincha bir necha modifikatsiyaning ular erkin energiyasi asta-sekin
kamayayishi bilan boradigan ketma-ketlikda shakllanishi bilan sodir bo'ladi.
Turli xil polimorf moddalar kristall tuzilishining o’zgarish tezligi har xil,
ba’zan juda kichik bo'lishi mumkin. Bunday holda, polimorf transformatsiyaning
to'liq bo'lmaganligi sababli, birmuncha vaqt davomida ikkita polimorf
modifikatsiya mavjud bo'lishi mumkin, ulardan biri bu sharoitlarda barqaror,
ikkinchisi esa ortiqcha erkin energiyaga ega bo'lgan holda beqaror holatda bo'ladi.
Agar harorat sharoitlari
uzoq vaqt saqlanib qolsa, u holda boshlangan
polimorf
transformatsiya
tugashi
mumkin.
Ammo
ko'pincha
polimorf
modifikatsiyalardan biri to'liq barqarorlik uchun zarur bo'lgan minimal erkin
energiyaga ega bo'lmasligiga qaramay, u sekinlashadi yoki umuman sodir
bo'lmaydi. Bunday hollarda, muvozanatlanmagan, ammo nisbatan barqaror bo'lgan
tizim hosil bo'lishi mumkin, bu tizim boshqa qulayroq sharoitlarda yanada
barqarorroq bo'ladi.
Polimorf moddalarning beqaror modifikatsiyalari suyuqlanish haroratlari
ularning turg'un modifikatsiyalari suyuqlanish haroratlariga qaraganda past bo’ladi.
Beqaror modifikatsiya ustidagi bug'ning solishtirma bosimi turg'un
modifikatsiya
ustidagi bug'ning solishtirma bosimidan kattaroqdir. Ushbu ko’rsatkichlarning
miqdoriy farqi asosan polimorf modda molekulalarining tarkibi va tuzilishiga
bog'liq.
Polimorf transformatsiya (o’zgarish) uchun shu xarakterliki, u qattiq fazada,
suyuqlanish harorati transformatsion modifikatsiyaning suyuqlanish haroratidan
past haroratda sodir bo'ladi, ya'ni u suyuqlanmay sodir bo'ladi. Ushbu
transformatsiya ko'pincha issiqlikning yutilishi yoki ajralishi
bilan birga amalga
oshadi. Polimorf moddaning birlik massasi o’zgarishi jarayonida hosil bo'lgan
issiqlik miqdoriga o’zgarish (konversiya) issiqligi deyiladi. Issiqlikning yutilishi
bilan
boradigan
polimorf
o'zgarishlar,
odatda,
polimorf
modifikatsiya
qizdirilganda, issiqlikning ajralib chiqishi bilan boradigan polimorf o'zgarishlar
esa uni sovitilganda sodir bo'ladi.
127
Ikki turdagi polimorf moddalar (enantiotrop va monotrop) ga mos keladigan
ikki xil polimorf o'zgarishlar mavjud (21- va 22- rasmlar).
Enantiotrop polimorf moddalar uchun ularning turg'un va o'zgaruvchan
modifikatsiyalari mavjud bo'lgan ikki holati mavjud. Grafikda ushbu joylar Т
0
п
o'zgarish nuqtasining harorati bilan ajratilgan (21- rasm). Т
0
п
dan past haroratda
ushbu modifikatsiyalardan biri barqaror,
aksincha Т
0
п
dan yuqori haroratda esa
ularning
boshqasi
barqarordir.
Modifikatsiyalarning
nisbiy
barqarorligi
o'zgarishlari chegarasida, ya’ni Т
0
п
o'zgarish nuqtasi haroratida har ikkala
modifikatsiyalar ham muvozanatda bo'ladi va ularning miqdori bu haroratda
o'zgarmaydi.
Yuqoridagilardan ko'rinib turganiday, noturg'un polimorf modifikatsiyasining
enantiotrop moddasi holatining o’ziga xos tomoni shundaki,
uni transformatsiya
nuqtasi haroratidan yuqori haroratlarda suyuqlantirmasdan isitish (qizdirish)
mumkin.
Monotrop polimorf moddalar uchun har ikkala noturg'un va turg'un
modifikatsiyalarning suyuqlanish harorati gipotetik o’zgarish (konversiya) nuqtasi
haroratidan past bo'ladi (22-rasm).
Do'stlaringiz bilan baham: 
