I. B. Isabayev, F. U. Suvanova, Q. H. Majidov

 
1.1.1.
 
Yog’lar kimyosining rivojlanishida o’zbek va
xorijiy olimlarning hissasi 
 
Yog` va moylardan asrlar bo`yi faqat oziqlanish uchungina emas, balki 
sovunlar, kosmetika (upa-elik) materiallari, meditsina materiallari, himoya va 
dekoratsiya qatlamlari, bo`yoqlar va hokazolar ishlab chiqarishda foydalanilgan. 
O`tgan XIX asrning o`rtalariga qadar yog` va moylardan foydalanish insoniyatning 
bir necha yuz yillab yig`gan empirik (sodda, oddiy, umumiy) bilimlariga 
asoslanadi. Organik kimyo fanining yuzaga kelishi bilan birga yog`larning 
kimyoviy tabiatiga xos bo`lgan bir necha kashfiyotlar qilina boshlandi. 1783 yilda 
V.V.Sheele glitserinni kashf etdi, 1813-1823 yillarda M.E.Shevrel yog`larning 
glitseridli tabiatini aniqladi va ulardan bir necha kislotani, jumladan butan, pentan, 
geksan, stearin va olein kislotalarini ajratib oldi. 1819 yilda Pute olein kislotasini 
elaidin kislotasiga aylantirdi, o`z navbatida 1832 yilda Bude aralashmalarsiz toza 
holdagi elaidin kislotasini ajratib oldi. 1828 yilda Gusserov to`yingan va 
to`yinmagan yog` kislotalarini ajratish usulini taklif etdi. Bir yildan keyin esa 

---

7 
Lefevr yog`ga sulfat kislota bilan ishlov berib yog` kislotalari olish mumkinligini 
aniqladi. 1849 yilda A.Darbi eruk kislotasini ajratib oldi. 
Yog`lar kimyosi sohasida P.Bertlo o`zining salmoqli hissasini qo`shdi. 1853 
yilda u T.Peluza laboratoriyasida glitserin hamda stearin kislotasining murakkab 
efirini sintez qildi va bu bilan tirik organizmlarda hosil bo`ladigan moddalarni ham 
sintez qilish mumkinligini isbotladi. Mono- va diatsilglitserinlar sintezi, 
shuningdek 
tabiiy 
efirlarning 
asosan 
har 
xil 
kislotali 
atsilglitserinlar 
aralashmasidan 
tashkil 
topganligining 
isboti 
ham 
Bertlo 
kashfiyotlari 
jumlasidandir. 
XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab yog`-moy mahsulotlarini qayta 
ishlash sohasida ancha amaliy natijalarga erishila boshlandi. Masalan: margarin va 
linoleum ishlab chiqarish yo`lga qo`yildi. Yog`lar kimyosi sohasidagi fundamental 
tadqiqotlar taraqqiyoti esa bu paytga kelib birmuncha sekinlashdi. Faqatgina XIX 
asrning oxirida Qozon universiteti professori A.M.Zaytsev va uning shogirdlari 
tadqiqotlari bu yo’nalishdagi izlanishlarni tezlashtirdi. Bu izlanishlar natijasida 
to`yinmagan yog` kislotalarining izomerlari aniqlandi, to`yinmagan yog` 
kislotalarining okisdlanishi, sulfat kislotasining yog` kislotalariga ta’siri va boshqa 
ko`pgina reaktsiyalar o`rganildi. A.M.Zaytsevning shogirdi Xar’kov texnologiya 
institutining professori S.A.Fokin moylarning qurishi va termik ta’sir ostidagi ba’zi 
o`zgarishlarini, shu jumladan bunday o`zgarishlarning katalizatorlar ishtirokida 
amalga oshish jarayonlarini tadqiqot eta boshladi. Yog`lar gidrogenizatsiyasi 
jarayonlarini o`rganib turib, u Qozon yog` zavodida ushbu jarayonni ishlab 
chiqarish sharoitida amalga oshirdi. 
XX asr boshlarida yog`lar kimyosi sohasidagi tadqiqotlar va izlanishlar yana 
avj oldi. Maxsus ilmiy jurnallar ta’sis etila boshlandi. 30-yillarda ushbu mavzudagi 
chop etiladigan materiallar soni yiliga 800 taga yetdi. Liverpul’ universiteti 
professori T.P.Gildich va amerikalik doktor G.S.Djeymson yog`lar va yog` 
kislotalari tadqiqoti rivojiga ulkan hissalarini qo`shibgina qolmay, balki bu sohada 
yig`ilgan bilim va ma’lumotlarni umumlashtirib, tizimlashtirishdi. 
Oxirgi yillarda texnika fanlari doktorlari, professorlar A.A.Zinovyev, 
A.L.Markman, B.N.Tyutyunnikov, A.A.Shmidt, A.G.Sergeev va boshqalar yog`lar 
kimyosi va texnologiyasi fani taraqqiyotiga salmoqli hissalarini qo`shishdi. Bu 
sohalardagi tadqiqotlar asosan sobiq Butunittifoq (bugungi kunda Butunrossiya) 
yog`lar ilmiy-tadqiqot instituti va uning filiallari, Moskva oziq-ovqat sanoati 
texnologiyasi instituti (bugungi kunda Moskva oziq-ovqat mahsulotlari ishlab 

---

8 
chiqarish Davlat Universiteti), Krasnodar, Xarkov, Toshkent politexnika institutlari 
va 
boshqa 
tashkilotlarda 
olib 
borildi. 
Hozirgi 
kunda 
bu 
sohalarda 
Respublikamizdagi ko`pgina ilmiy - tadqiqot institutlari va oliy o`quv yurtlari, 
xususan, O’zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasining “O’simlik moddalari 
kimyosi” ilmiy-tadqiqot instituti, “Oziq-ovqat loyiha” ilmiy tekshirish instituti, 
Toshkent kimyo texnologiya instituti, Buxoro muhandislik-texnologiya
instituti va 
boshqa muassasalarning ilmiy xodimlari tinmay izlanishlar olib borishmoqda.