|
Termik zichlanish
Ba`zi bir tarkibida ko`p polialken kislotalari uchraydigan moylar 250-300
0
C
da ishlov berish (hattoki kislorod ta`sirisiz) natijasida ozmi-ko`pmi quyuqlanish
xususiyatiga ega. Bunda qovushqoqlik ham oshadi. Har xil tarkibli moylar
qizdirilganda bu jarayon turli tezlikda amalga oshadi. Quyuqlanish ham turli
darajada – yengil quyuqlanishdan boshlab jelesimon holatga yetgunicha sodir
bo`ladi.
Moylarning bunday quyuqlanishi natijasida ular tarkibi va qator fizikaviy
xususiyatlarida o`zgarishlar ro`y beradi. Masalan, yog` qovushqoqligi oshishi bilan
uning zichligi ham osha boshlaydi. Shuning uchun bu jarayon
termik zichlanish
deb nomlangan.
Yog`larning termik zichlanishi
ular nur sindirish ko`rsatkichining
ko`tarilishiga olib keladi. Faqatgina tung moyi zichlanishida uning sindirish
ko`rsatkichi birmuncha pasayadi. Ko`p quyuqlashib qolgan moy yashilroq
flyuorestsentsiyasi bilan xarakterlanadi. Termik zichlangan moylarning benzol,
amil va butil spirtlari, atseton kabi erituvchilardagi eruvchanligi kamayadi. Termik
zichlangan moyda qizdirish davomida atsetonda erimaydigan moddalar miqdori
osha boshlaydi. Moyning massasiga nisbatan foizlarda ifodalangan erimaydigan
qoldiq miqdoriga atseton soni deb aytiladi.
Moylarning termik zichlanish darajasi va tezligi juda ko`p faktorlarga, eng
avval atsillar tarkibga bog`liq. Masalan, tarkibida 80 % gacha eleostearin kislotasi
bo`lgan xitoy tung moyi 280-300
0
C da 5-15 min ichida jelatinsimon massa hosil
qiladi. Tarkibida ko`p (50-60 % gacha) linolein kislotasi bo`lgan moylar, masalan,
kanop, perilla moylari 280-290
0
C da 20 soat qizdirilganda zo`rg`a oquvchan quyuq
massa hosil qiladi. Tarkibida asosan linol kislotasi bo`lgan kungaboqar va paxta
moylari termik ta`sir natijasida bundan ham sekinroq va qiyinchilik bilan
241
quyuqlashadi. Termik ta`sir qancha uzoq davom etsa, moylarning quyuqlashishi
shunchalik ko`proq namoyon bo`ladi.
Yog`-moylarning quyuqlashish darajasi va tezligiga bosim ham ta`sir
ko`rsatadi. Birmuncha vakuum (5,3-8 kPa) ostida termik zichlanish keskinroq
amalga oshishi aniqlangan.
Yog`larning termik zichlanishi va quyuqlashishiga boshqa qo`shimcha
aralashmalarning ham ta`siri katta. Masalan, adabiyotlarda ta`kidlanishicha
alyuminiy naftenati, qo`rg`oshin, temir, alyuminiy linoleatlari va xususan kaptaks
(merkaptobenzotiazol) kanop moyi termik quyuqlashishini tezlashtiradi. Kanop
moyini qizdirishdan oldin unga 10-20 % termik zichlangan kanop moyini qo`shish
ham polimerlanish jarayonini anchagina tezlashtiradi.
Simob, mis, strontsiy, bariy linoleatlari va rezinatlari, antraxinon esa aksincha
kanop moyining termik zichlanishi jarayonining tezligini sekinlashtiradi.
Oltingugurt ham xuddi shunday ta`sir ko`rsatadi.
Termik zichlanish natijasida moylarning kislota soni oshadi, yod soni
pasayadi, sovunlanmaydigan moddalar miqdori oshadi, sovunlanish soni, radan
soni kamayadi.
Taxmin qilinishicha, termik zichlanishda to`yinmagan yog` kislotalari atsillari
uglevodorod radikallarining o`zaro birlashuvi natijasidagi polimerizatsiya jarayoni
sodir bo`ladi. Bunday tasavvur, prof.S.A.Fokinning aniqlashicha, termik
zichlangan moylar molekulyar massasining juda oshib ketishi bilan isbotlanadi.
Molekulyar
massaning
bunday
darajada
oshib
ketishi
molekulalararo
polimerizatsiya kuzatilishidan dalolat beradi.
Hozirgi paytda moylar glitseridlarining termik zichlanishida polimerizatsiya
jarayoni qo`shbog`lari bir-biriga yaqin joylashgan birikmalar uchun xarakterli
bo`lgan Dil’s va Al’derning dien sintezi deb nomlanadigan sxemasi bo`yicha
borishi taxmin qilinadi.
Ma`lumki, bu holda tetragidrobenzol hosilalariga o`xshash dimer mahsulotlar
hosil bo`ladi, masalan:
242
Bu reaktsiya dien va trien kislotalarini, ularning bir-biriga yaqinlashgan
qo`shbog`li
trans
holatdagi glitseridlarini qizdirish bilan juda oson amalga oshadi.
Shuning uchun asosan
-eleostearin kislotalari glitseridlaridan tashkil topgan tung
moyi juda oson termik zichlanadi.
Tung moyi termik zichlanishida eleostearin kislotasining metilli efiri
polimerlanishida hosil bo`ladigandek politsiklik birikma hosil bo`ladi:
Ikkita
izoyaltsiyalanmagan
qo`shbog`li
yog`
kislotalari
efirlarining
polimerlanishi natijasida quyidagicha monotsiklik tizimlar (sistemalar) hosil
bo`ladi:
Eleostearin kislotasi efirlarining termik polimerlanishida quyidagi sxema
bo`yicha tsiklizatsiya ham ro`y berishi mumkin:
4
3
|
||
4
3
||
||
|
||
1
2
R
CH
R
CH
CH
H
C
CH
H
C
R
CH
R
CH
CH
H
C
CH
H
C
H
C
H
C
R
R
R
2
– CH
R
1
– CH
2
3
7
2
|
||
CH
COOCH
CH
H
C
CH
C
C
H
CH
H
C
CH
CH
CH
CH
H
C
CH
CH
CH
CH
|
3
2
3
|
3
2
3
7
2
CH
– COOCH
3
243
Moylarning termik zichlanishidagi polimerlar hosil bo`lishida Dil’s va Al’der
dien sintezining roli o`sha polimerlarda geksogonal tsiklik uglerod atomlari
birikmalari
topilganligi
bilan
ham
isbotlanadi.
Demak,
qo`shbog`lari
izolyatsiyalangan yog` kislotalari glitseridlaridan tarkib topgan moylarning termik
zichlanishidagi polimerlanish jarayoni albatta dastlab pozitsion izomerizatsiya
sodir bo`lib izolyatsiyalanmagan qo`shbog`lar hosil bo`lishi bilan boradi.
Moylarning
termik
zichlanishi
katalitik
tezlashtirilishi
mumkin.
Katalizatorlarga nikel’, kobal’t, marganets, qo`rg`oshin kabi metallarning
kukunlari yoki ularning sovunlari misol bo`la oladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
